Баруун Монголын их баатар Галдамбаа гэж хэн бэ?

Ойрад монголын их баатар, Хошуудын язгууртан Галдамбаагийн намтар судлалын асуудалд холбогдуулан Оръяс Мөнгөнхүүгийн Ганболд, Буудангийн Доржцэрэн нарын бичсэн өгүүллийг нийтэлж байна.

XVI зууны сүүлийн хагасаас XVII зууны эхний хагасын Ойрадын түүхэнд томоохон үүрэг гүйцэтгэж, алдаршсан хүн бол Очир цэцэн хааны хүү язгууртан, цэргийн жанжин Галдамбаа юм.

Сурвалж хэрэглэхүүний товч тойм. Галдамбаагийн намтар түүхэнд холбогдох бичгийн сурвалж нь тод болон худам монгол бичгээр байхаас гадна хятад, төвд, орос зэрэг хэл бичгээр нилээд зүйл буй. Галдамбаагийн тухай мэдээ занги хамгийн баялаг тэмдэглэгдсэн сурвалж нь “Зая бандидын намтар” юм.

Дундад улсын Шинжиангийн Ойрад нутаг, Өвөр монголын Алашаа, Эзэнээ, Хөх нуур мужийн дээд монголчууд, Монгол улсын Ховд, Увс аймаг, Ижилийн Халимаг Тангыч зэрэг Ази, Европыг холбосон өргөн уудам нутагт Галдамбаагийн тухай дуу, домог үлгэр, тууж шаштирууд тархан уламжлагдсан байдаг. Шинжиангийн Ойрадын дунд бол Галдамбаагийн тухай дуу, домог хамгийн ихээр хадгалагдан уламжлагджээ.

Бидний судалгааны эх хэрэглэгдэхүүнд нийт 27 дуу цугларсан байгаа бөгөөд тэдгээрийн дотор Монгол улсаас 10, Дундад улсаас 9, Халимгаас 6, Буриадаас 2 дуу тус тус байна. Хэдийгээр эдгээр 27 дуу Галдамбаатай холбогдсон бүх дуунуудын бүрэн цуглуулга эс боловч эдгээр дуунуудын тархацын бүс нутгийн онцлог шинжийг илэрхийлэх боломжтой гэдэг нь тодорхой байна. Эдгээр 27 дууны дотор 19 нь магтаал дууны 5 нь Галдамбаагийн хүсэлтийн, 3 нь эмгэнэлийн шинжтэй дуунууд байлаа.

Судалгааны хүрээнд нийт 21 домог цуглуулснаас 15 нь Шинжиангийн Ойрадаас, 5 нь Ижилийн халимагаас тэмдэглэгдсэн байна. Аман зохиолын хэлбэрээс гадна Халимаг улсын Нийгмийн шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн номын санд хадгалагдаж байгаа “Галдамбаагийн тууж” гэдэг гар бичмэл бий ажээ. Эндээс харахад Галдамбаагийн түүхэнд холбогдох сурвалжууд нь бичгийн болон аман зохиолын хэлбэрээр Хятад, Монгол, ОХУ-ын нутагт тархан дэлгэрчээ.

Судалгааны товч тойм. Оросын эрдэмтэн А.М.Позднеев 1876-1877 онд монголд ажилласан Г.Н.Потанины шинжилгээний ангийн бүрэлдэхүүнд ажиллахдаа Монгол улсын Улаан гомийн дөрвөдүүдийн дундаас ”Усны чинь эхэнд хонхолзуур нь" гэдэг тууль дууг тэмдэглэж аваад 1880 онд хэвлүүлсэн нь Галдамбаагийн дуу, домгийн судалгааны суурийг тавьж өгчээ.

А.М.Позднеев “Өөлдүүдээс миний тэмдэглэж авсан тууль дуунуудын дотроос Галдамбаагийн тухай дуу гарлын талаар хамгийн эртнийх арай биш байна. Харин Галдамбаа бол эдгээр тууль дуунуудад гардаг хүмүүсээс ахмад нь юм” (А.М.Позднеев.,1880) гэж тэмдэглэсэн бөгөөд тус дууг тууль дууны төрөлд багтан үзжээ. Зөвлөлтийн эрдэмтэн К.С.Ладыгин Халимагаас Галдамбаагийн тухай дуу, домог үлгэр тэмдэглэж “Ойрад ноёдын дотор хошууд Галдамбаатай адил олны сэтгэлд ийм сайхан дурсгал үлдээсэн хүн нэг ч үгүй” гэж тэмдэглэсэн байдаг.

Түүний цуглуулсан материалын дунд “Галдамбаагийн тууж” гэдэг гар бичгийн эх байжээ. Энэ гар бичмэл нь хар бэхээр бичигдсэн 9 хуудас. Хамгийн олон нь 33 мөртэй, бага нь 21 мөртэй байжээ. Зохиогчийнх нь нэр байхгүй. Эх бичгийн сүүлд ”1904 дүгээр жилийн 6 сарын 10” гэж оросоор тэмдэглэжээ. Гар бичмэлийн "Галдамбаагийн тууж” (Ладыгин :Ойрадын түүхийн материал -’’Халимаг түүх утга зохиолын дурсгал болон түүний орос орчуулга”, Элстэй.,1969) нь Галдамбаагийн намтараас гадна Цэцэн хааны үхэл, Ойрадын дотоодын эвдрэл бутрал зэргийг тэмдэглэсэн байна.

Монгол улсын академич П.Хорлоо ардын дууны судалгааны хүрээнд ("Монгол ардын дууны яруу найраг”, Өвөрмонголын сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо,1989.,Р67) судалгаа хийхдээ Галдамбаа, Шуну нарын тухай домог нь тууль дуу болон хувирсныг өгүүлжээ. Академич Х.Лувсанвандан агсан 1973 онд Галдамбаагийн тухай судалгааны өгүүлэл бичсэн боловч бид түүнийг олж үзэж чадсангүйдээ хүлцэл өчье.

Тус өгүүллийг бичигчийн хувьд ”Усны чинь эхэнд хонхолзуур” [21] дууны талаар тусгайлан авч судлахдаа өмнө судалгааны хүрээнд ороогүй байсан Монгол улсын алтайн урианхай, захчин хувилбар болон Шинжиангийн хошууд, торгууд, өөлд хувилбаруудыг ашиглаж уг дууны зохиогдсон байдал, агуулга, хувирал, тархалтын талаар өгүүлжээ. Үүнээс гадна торгуудын Зүүн замын чуулганы төрийн бишрэлт жүн ван Палтийн охин Нэрзидмаа цуглуулан эмхэтгэж хэвлүүлсэн ’’Монголын арван найман дуу” (Францын Парис хотын 1937 оны 7 дугаар нүүр) номд "Галдамбаа” гэдэг дуу оржээ.

Тус дууны нотыг тэмдэглэж, тод бичгийн гар бичмэл текст хийгээд галиглал хавсаргасан нь эрдэм шинжилгээний зохих үнэ цэнэтэй болжээ. Дундад улсад анх удаа Өвөр монголын их сургуулийн монгол хэл утга зохиолын салбараас 1959 онд "Шинжиангийн монгол ардын дуу, шүлгүүд” (тал 36) гэдэг номонд “Галдамбаа бүргэдийн хайсан (эрсэн) дуу” гэдэг хэрэглэхүүн оржээ. 1980-д оны эхэн үеэс Галдамбаагийн холбоотой дуу, домогууд олон арваар хэвлэгдэж олны хүртээл болжээ.

Энэ талаар Шинжиангийн Баянгол жуугийн хошууд Б.Цолмон, На.Басан, А.Бумаа, торгууд А.Дорж, Тарвагатай аймгийн Ховогсайр сумын торгууд На.Бөхөө, Дөрвөлжин сумын өөлд С.Базар нар урьд өмнө нь нийтлэгдээгүй дуу, домогууд олноор хэвлүүлсэн нь судалгаа шинжилгээний чухал ач холбогдолтой болсон юм. Шинжиангаас гадна Өвөрмонголын Алшаа нутгийн хошуудын дунд "Арван гуравтай Галдамаа”, Алшаа аймгийн Эзэнээ хошууны торгуудын дунд ”Хан хөндий нутаг” гэдэг дуунууд дуулагдаж байсныг судлаачид хэвлүүлж олны хүртээл болгожээ.

Эдгээрийг дагалдан Галдамбаагийн талаар судалгаа эрчимжээ. Анх удаа Ш.Норовын хэвл үүлсэн "Г алдамбаагийн тухай” (’’Үүрийн цолмон” сэтгүүлийн 1988 оны ?9, тал 35-51 дүгээр нүүр) өгүүлэл бол хэвлүүлж Ойрадын түүхэнд холбогдох олон хэлийн сурвалж бичиг, ардын дуу, домогт тулгуурлан Галдамбаа баатар болон Галдан бошигтын ялгаа, Галдамбаагийн уг удам, гэр бүл, гавьяа зүтгэл зан чанар, цөс зориг, эрдэм ухаан, түүний Ойрадын түүхэнд эзлэх байр суурь, нас барсан учир шалтгаан, Галдамбаагийн алдаа дутагдал зэргийг олон талаас нь авч үзжээ. Ш.Норов, Бу.Мөнхөө нарын “Галдамбаа баатрын тухай өгүүлэх нь" (На.Басан, Бу.Мөнхөө, Г.Лижээ нарын зохиосон "Хошуудын түүх, соёлын судлал” ШАХХ.,1992, тал 250-258) өгүүлэл хэвлэгджээ.

Бээжин дахь Төвийн үндэстний их сургуулийн их сургуулийн оюутан Хуримбай их сургууль төгсөх дипломын ажлыг “Ойрад монголын түүхт баатарын магтаал дууны тухай өгүүлэх нь” (’’Ойрад судлал” сэтгүүлийн 1996 оны 4 дүгээр хугацаа) гэдэг сэдвээр хийжээ. Баруун хойтын үндэстний их сургуулийн профессор Эрдэнэбилэгийн “Ойрад монголын гурван баатар -Амарсанаа, Шуну, Галдамбаагийн дуны тухай” (Дундад улсын монгол судлал, 2007 оны ?5) гэдэг өгүүлэл бол Галдамбаагийн дууны хамаатай зохих баялаг материалд тулгуурлан бичигдсэн нилээд чанарлаг өгүүлэл болно.

Эрдэмтэн Дамбий-Өлзий багш "Ойрад монголын эртний уран зохиолын товчоо” (Өвөр монголын соёлын хэвлэлийн хороо.,1998)- доо Галдамбаагийн угсаа гарал, гавъяа зүтгэл, түүний түүхэн дууны үүсэл гарал, агуулга үзэл санааны тухай товч танилцуулсан бол доктор Мо.Улаан ’’XVII зууны Ойрадын түүхийн судлал” (ШАХХ.,1998,8) гэдэг номдоо харин янз бүрийн үсэг бичигт тэмдэглэгдсэн тулгуур бичгийн материалд үндэслэн Галдамбаа баатарын тухай дурджээ.


Үүнэс гадна Цэцэнбат ’’Хошууд баатар Галдамбаа" (Баруун хойтын үндэстний дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний сэтгүүл, 1988 оны 2 дугаар хугацаа), Гэрэл “Галдамбаагийн дууны тухай” (’’Монгол хэл бичиг” сэтгүүл,2005 оны 12 дугаар хугацаа), Ө.Оюуны Талдамбаа баатарын домог яриа дуу хийгээд түүний явсан олон мөрийн тухай ажиглалт” (Дундад улсын зургадугаар удаагийн Ойрад монголын түүх соёлын эрдэм шинжилгээний хурлын өгүүлэл ба товчлол, 2009 оны 7 cap, Хөлөн- буйр) зэрэг өгүүлэл нийтлэгдэж, Галдамбаагийн тухай түүхэн талаас, дуу, домгийн талаас шинжлэн судлаж, хожмын судлаачдад их бага ч гэсэн зохих мэдээ, мэдээлэл хангаж өгсөн байдаг.

Галдамбаагийн намтар. Галдамбаа 1636 онд төрсөн тухай “Зая бандидын намтар” -т (1) тэмдэглэсэн ба “Хошууд ноён баатар Увш түмний туурвисан Дөрвөн ойрадын түүх”-д Галдамбаад Эрдэнэ хун тайж гэдэг нэг ах байсан тухай “Цэцэн хааны хөвгүүн Эрдэнэ хун тайж, Галдамбаа хоёр" гэсэн мэдээ (2) байдаг. Үүнээс гадна Зүүн гарыг эзэлсний дараагаар Манж чин улсын засгийн газраас бичүүлсэн “Гадаад монгол ба Хотон аймгийн ван, гүн нарын илтгэл шаштир", “Монголын нүүдлийн тэмдэглэл” гэх мэт түүхэн зохиолын дотор Галдамбааг хошууд Цэцэн хааны хоёр дугаар хөвгүүн мөн (3) гэж тодорхой тэмдэглэснээс үзвэл Галдамбаа нь суут Богд Чингис хааны угсааны хүн юм. Хошууд язгууртнууд нь Чингис хааны дүү Хавт Хасарын шууд хойчис нь болно.

Галдамбаагийн эцэг 4 ойрадын дээд эрх барих байгууллага “Ойрадын чуулган”-ы дарга Очирт цэцэн хаан тул тэрээр Хавт Хасарын 21 дүгээр үе болж байна. Гаван Шаравын бичсэн “Дөрвөн Ойрадын түүх”, болон ”3ая Бандидын намтар”-т хошууд Цэцэн хаан Доржравдан, Пунцагролмаа, Солмон гэх гурван хатантай гэжээ. Түүний дотроос Ижилийн торгууд Аюук хааны охин дүү болох Доржравдан, хатан Пунцагролмаа, нарын тухай сурвалж бичгийн тэмдэглэл багагүй байдаг боловч харин тэднийг Галдамбаатай эх хүүгийн ёсоор элэгсэг дотно хамт амьдарч байна гэх мэт зүйл бичигдсэнгүй Галдамбаагийн эх биш шиг байна.

Харин Гаваншаравын “Дөрвөн Ойрадын түүх”- н “Сайн хатадын бүлэг”-т: “Ноён Галдамбааг цэрэгт мордоход нь олбуу, буу хийж дайнд шийдсэн хүмүүнд шан өгч албатын дор авдаг Солмон хатан” гэжээ. Солмон гэдэг нь хэний охин болохыг түүхэнд эс тэмдэглэжээ. Галдамбааг цэрэгт мордоход нь олбуу (хуяг мэт өмсөж хэрэглэх хувцас) буу хийж өгдөг нь төрсөн эхээс өөр хэн байх ажээ.

Үүнээс үзэхэд Солмон бол Галдамбаагийн төрсөн эх мөн (4) гэж болно. “Зая Бандидын намтар”-т Галдамбаа 1645 онд “Торгууд (Шүхэр) дайчингийн хээрийн биед ирж хэргийг бүтээн” үйлдсэн (5) тухай, 1654 онд “Торгууд дайчин Авлайн дээр байсанд Галдамбаа ... нар (Шүхэр) дайчинд золгохоор ирсэн ба ...Галдамбаа ч нутаг эзгүй хэмээн үтэр харисан” (6) тухай өгүүлдэг. Энэ бүхнээс холбон бодоход Ижилийн торгуудын тайш Шүхэр дайчинг (торгуудууд түүнийг Ноёнтон гэнэ) Төвдөд очиж мөргөөд буцаж харихдаа өөрийн дагуулж явсан ач охин уу эсвэл өөрийн төрсөн охиныг Галдамбаад мордуулсан нь илт байна.

Учир нь гэвэл Ойрад монголын уламжлалт ёсонд хүргэн бологч нь гэрээ нүүлгэж хадам эцгийнхээ гэрийн дэргэд хуримаа хийдэг заншилтай (7) юм. Галдамбаагийн өргөө их төлөв Зуй гол, Талас голын орчим байсныг [12]"3ая бандидын намтар”-т тэмдэглэсэн байна. “Зая Бандидын намтар”-т 1652 онд 17 настай Галдамбаа эцэг Цэцэн хааны Буруудыг дайлах дайнд Хасагийн Ашимийн хөвгүүн Янгир хааныг дарсан (8),

1658 онд цагаан сарын шинэд Бухарын цэргийн ноён Авдаршүхэр 3 түм 8 мянган цэрэгтэй Таласт хүрч ирсэнд Галдамбаа 3 мянган хүн удирдан Бухарын цэргийг ялан Авдаршүхэрийг алсан бөгөөд оруулж авсан Бухарын цэргийг 2 хүнд нэг морь өгч тавьж явуулсан (9), 1661 онд Очирт цэцэн хан болон Авлай баатрын хооронд үүссэн дайн байлдааныг зогсоон эвлэрүүлэх ажил хийж “...Галдамбаа ч шивээ суманд (Авлайн хийд) ...хадран орсонд ...бүгдээрээ баясан үйлдэж жаргахын наран ургав” хэмээн баяссан [10] тухай тэмдэглэжээ.

Галдамбаа ийнхүү дотоодын тэмцлийг эвлэрүүлэн аливаа аймгийн хоорондын найрсаг харилцааг бататгасан талаар бусад сурвалжуудад ч тэмдэглэсэн байна. Үлгэрлэвэл Зүүнгарын зүүн ба баруун гарын тэмцэл, 1661 оны эцэг Цэцэн хаан ба Авлайн тэмцлийн зохицуулан зогсоож байжээ. Үүнээс болж Ойрадуудын дунд ийм үлгэр уламжлагджээ.

“Галдамбаа болон Авлайн хөвгүүн Цагаан нар хоорондоо гүн зузаан найрамдал нөхөрлөлтөй байж дайн тулааны талбарт олон удаа өөрсдийн эцгийг хориглон ятгаж тэмцэлдээнийг шийдвэрлэх найртай аргыг зөвлөн ярьж байв гэнэ. Зөрчил тэмцэл тохиолдох бүр нас залуу тэр хоёр хөвгүүн нэг нь шатрын тавиур, нөгөө нь шатар авч дайны талбар дунд очоод шатар наадаж суудаг гэнэ.

Үүнийг харсан тэдний эцгүүд хайрт үрсийнхээ нөхөрлөлд сэтгэл хөдлөн дайныг зогсоогоод гэр гэртэй харих хүртэл шатар нааддаг [11] байсан ажээ. Үүнээс гадна Таван Шаравын түүх"-д - "Цэцэн хаан Авлай хоёр байлдаж байхад Галдамбаа гурван хүний хамтаар зэр зэвсэггүй довтолж ороод” [13] эвцүүлсэн, Галдамбаад Малиа хашиг гэдэг сайн анд байсан тухай [14] тэмдэглэл байдаг.

Үнэхээр нилээд хэдэн түүхэн домогт Малиа хашиг гэдэг домогт баатар эрийн тухай дурдагддаг нь түүхэн үндэстэй болохыг “Галдамбаа аливаа бүхнийг бүр Малиа хашигт тушааж өгсөнд Цэцэн хаан уурлаж чи Моголойдоо (боолдоо) тушааж өгвөл албат иргэний сэтгэл холдож одно" [15] гэсэн мэдээ давхар баталж байна. Тэгвэл энэ Малиа хашиг гэдэг хэн вэ? гэвэл Хан ноён Хонгорын "Таван барс” хэмээн алдаршсан ахан дүүсийн хамгийн сүүлийн “Нэг барс" болох Буян хатан баатрын хөвгүүн Малиа болно.

Тэр Галдамбаатай авга, ачийн сүлбээтэй маш сайн харьцаатай байсан ажээ. ”3ая бандидын намтар”-т Авлайг яахин шийтгэх тухай зөвшин ярилцахад: Сэнгэ тэргүүлэн ноёд бүгд “Үхэх үл үхэхийг хаан та мэдэх” хэмээсэнд тэнд хаан ойр зуураа хэлэлцсэнд...Малиа хашиг өгүүлэв: ’’Үүнийг та хэн болгоноо. Авлай бишүү хэмээн үүнийг алах зөв. Эс албал улсыг нь цөмийг өгөх нь зөв.

Энэ хоёрын нэгийг хийх нь зөв хэмээсэнд” хаан ч ” Галдамбаа ч: (миний санаа бас тэр мөн хэмээсэнд ч) хаан ч та хоёрын зөв” [16] гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь нэг талаар Малиа хашиг бол хошууд аймгийн хүн бөгөөд Авлайг яахин шийтгэх тухай асуудалд тэр урьдаар саналаа хэлснээс үзэхэд нилээд нэр хүндтэй байжээ. Нөгөө талаар Галдамбаа болон Малиа хашигийн харьцаа маш нягт байсныг [17] тусгажээ.Галдамбаа бөв Азийн олон үндэстнийг дайлсан дайны талаар төвд хэлээр бичигдсэн түүхийн сурвалжуудад ч дурдсан бий.

Үлгэрлэвэл: "Галдан (Галдамбаа- ишлэгч) угаасаа баатар байв. Тэр хасаг, бурууд (киргиз) хийгээд хотон (уйгур)-ын ихэнхи газрыг эзэлснээр барахгүй “Эрчис голын наад хөвөөнөөс Оросыг хөөж цаад хөвөөнд хүргээд тун их нэр сүртэй [18] болж байжээ. Тод бичгийн сурвалжуудад Галдамбаагийн хотон (уйгур) газар орноор дайнд мордсон тухай тэмдэглэл байхгүй боловч Шинжиангийн Ойрадуудын дунд Галдамбаа хотоны хааны дагиныг залж авахаар хотон оронд очсон тухай хэд хэдэн домог үлгэр байдаг.

Сонирхолтой нь Махмуд нарын зохиосон ’’Түүхийн тэмдэглэл”-д Галдамбаа Уйгурын Агасуг довтолсон, Кашгарыг дайлан Кашгар хотыг эзэлсэн, Уйгурын язгууртнуудтай холбоо тогтоож байсан, Эзэлж авсан Кашгар хотыг орхин ухран буцсан тухай мэдээ занги нилээд буй. Энэхүү "Түүхийн тэмдэглэл”-с үзвэл Галдамбаа 1660 оны орчим цэрэг авч Уйгур оронд хүрсэн нь үнэн лавтай байна.

Иймээс Ойрадуудын дунд тархсан хөгшидийн уламжлал яриа үндэс баримттай гэдгийг энэхүү түүхийн мэдээ бидэнд гэрчилж [19] байна. 1667 оны намар Галдамбаа Кэжинд 32 настайдаа нас барсан ба түүний нас буяныг ихэд дэлгэрэнгүй үйлдэж, хүүрийг нь чандарлан Төвдөд хүргүүлжээ. Далай лам чандрыг нь үлээж хийсгэсэнд зүрхэнд нь зүрх мэт чулуу байжээ. Ингээд Далай лам ”Сайн хүний ясан зүрхтэй хэмээх нь үнэн амой” гээд чандар ясыг хадгаар завсарлан мутартаа барьж үлээгээд түүний сүнс нэгэнт "Тэнгэрт төржээ” хэмээн айлдсан [20] байна.

Галдамбаагийн үхлийн шалтгааныг ...Цэцэн хаан насан өндөр болсон хойноо нэгэн залуу хатан авсан байна. Тэр хатан нь Хоо өрлөгийн ач Пунцагийн охин Өдөн-Агас гэдэг байв. Залуу хатны хүсэл таалалд хөгшин хаан үл тохирохын учир тэр Гага эмч гэгчтэй далдуур сэм нөхцсөн байв. Тэр байдлыг Галдамбаа ч мэдэж Галдамбаагийн мэдлээ гэдгийг хатан эмч хоёр ч гадарлажээ.

Тэгээд хатан эмч 2 энэ аюултай нууцаа чанд хадгалахын тулд боломжтой үе гарвал Галдамбааг алахаар зэхэж байв. Галдамбааг хамрын ханиад хүрсэнийг далимдуулан хор найруулан Өдөн-Агас дамжуулан өгсөн байжээ. Галдамбаа хорыг ууж 32 насандаа буюу 1667 оны намар Бижид газар нас барьжээ [22] гэж судлаач үзсэн байна.


Эцэст нь дүгнэхэд: Галдамбаа бол Очирцэцэн хааны хөвгүүн, Шүхэр дайчин хийгээд Сэнгэ хунтайжийн хүргэн, Галданбошигтийн хадам эцэг болох нөлөө ихтэй хүн мөртлөө нутаг усандаа хайртай дотоодын бүлгэмдэлийг хамгаас эрхэмлэдэг, харь дайсанд хатуу цохилт өгдөг, эрдэм ухаан, баатар зориг хосолсон нэгэн үеийн шилдэг гарамгай баатар цэргийн жанжин байжээ.

Домогт баатар Галдамбаагийн тухай Ойрадын ард түмэн аман уламжлалт дуу домгийг олон тоогоор зохион уламжилж энэ агуу баатараа дурсан санагалзаж байснаас гадна Ойрадын эртний түүхчдийг багтаасан олон үндэстэн угсаатны бичгийн мэргэд ч гэсэн Галдамбаагийн тухай сонирхон тэмдэглэж судалгаанд чухал гарын авлага болох олон тооны сурвалж бичгийг зохион туурвиж бидний үед уламжилсан байна.
Галдамбаагийн тухай Ойрадад тархсан ардын дуунуудаас жишээ болгон Ховд аймгийн Дуут сумын Алтайн урианхай нарын дуулж ирсэн хувилбарыг үзье.

Усны эхэнд хонхолзуур сойлгоостой
Улсын дунд Галдамба минчүүрсэн
Эр төрсөн Галдамба
Ээжийгээ санан минчүүрсэн Галдамба
Ард архалсан алагтай Галдамба
Асгаруулсан тавьсан тэвэгтэй Галдамба
Хэцэд архалсан хээртэй Галдамба
Хэнзлэн тавьсан тэвэгтэй Галдамба
Эр төрсөн Галдамба
Ээжийгээ санан минчүүрсэн Галдамба
Буурал ээжээ уйлуулсан Галдамба
Ботготой ингээ буйлуулсан Галдамба
Буман цэрэг дагуулсан Галдамба
Буугийн утаа бургиулсан Галдамба
Дахилт
Сая цэргээ дагуулсан Галдамба
Саадаг сумаа хавчуулсан Галдамба
Хурц хөх тамхитай Галдамба
Хунгийн хүзүүн гаанстай Галдамба

Дахилт

Хар хадны хахилгаатай Галдамба
Харцага бүргэдийн шүргээтэй Галдамба
Цахир хадны цахилгаатай Галдамба
Цахилгаа бүргэдийн шүргээтэй Галдамба

Дахилт


Хаан тэнгэрээс төлөөстөй Галдамба
Хаш цэнхэр нутагтай Галдамба
Эзэн тэнгэрээс төлөөстөй Галдамба
Эрхэт цэлгэр нутагтай Г алдамба

 Дахилт


Зүүлт тайлбар:
-Раднаабадар. “Равжамба Зая Бандидын тууж Сарны гэрэл хэмээх оршив”. Ши Норов харгуулан тайлбарлав. “Хан тэнгэр” сэтгүүл. ШАХХ. Үрэмч., 1983. 4-р хугацаа
-Дамбапэлжид. Г.Лижээ.
"Монгол, Хятад харьцуулсан Ойрад монголын түүхийн сурвалж бичиг"-т сонгогдон орсон "Хошууд ноён баатар Увш түмний туурвисан Дөрвөн Ойрадын түүх”. Үрэмч.,     Р8, (4), (7), (19). Ши. Норов. “Галдамбаагийн тухай”. ’’Үүрийн цолмон” сэтгүүл. Үрэмч., 1988. № 9. Р36, Р38, Р39, Р42
(5), (6), (8), (9), (10), (12), (16), (20). Раднаабадар. “Равжамба Зая Бандидын тууж Сарны гэрэл хэмээх оршив”. Үрэмч., Р45, Р88, Р82, Р100, Р109, Р113, Р110, Р135
(11)    . С.В.Златкин зохиож Ми Ми Лигийн хятадчилсан “Зүүн гарын хаант улсын түүх” (1635-1758). Шин Вэ хэвлэлийн хороо. Үрэмч., 1980., Р210 —ийн тайлбарын хэсэгт үз
(13), (14). (2). Дамбапэлжид. Г.Лижээ. "Монгол, Хятад харьцуулсан Ойрад монголын түүхийн сурвалж бичиГ-т сонгогдон орсон "Гаваншаравын тууж хэмээх оршив". Үрэмч., ....Р42, Р44
(15). “Ойрадын түүхэн сурвалж бичиг”. Үрэмч., ШАХХ. 1999, Р95
(17)    .    М.Улаан. “XVII зууны Ойрадын түүхийн судлал". ШАХХ. Үрэмч.,1999, Р95
(18)    .    Гончигдамбаравжаа зохиож. Мо Шуйвэйн нар орчуулсан “Амдугийн төр шашны түүх”. Үрэмч.,1988., Р53
(21)    .    “Усны эхэнд хонхолзуур" (түүхэн дууны судалгаа). Билгийн цагаан хадаг. Хо.Бадайгийн 75 насны ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний өгүүллүүд. Үрэмч., 2005., Тал 184-205
(22)    Цэцэнбат. "Хошууд баатар Галдмаа”. Баруун хойтын үндэстний дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний    сэтгүүл. Ланжу.,1998. ?

Эх сурвалж: "Хөх толбо"

СУРТАЛЧИЛГАА :

• Tүгээх
• Сэтгэгдэл (26)

26 сэтгэгдэл харуулж байна        

2. saya gedeg toonii ner hediid bii bolson yum be mongol ug uu dunchuur jivaa gedeg ni tuvd ug uu

   Зочин, 2013-01-15 09:50:48, 183.81.169.21Хариу бичих
   
YAAGAAD SUULIIN UYED BARUUN MONGOLYN TUHAI SEDEV YAVAAD BNA AA ? TARHI UGAALT HIIGEED BNA UU "UVS" NAM AA
Зочин, 2013-01-15 14:05:36, 198.144.116.101

ЭНЭ ЗУРАГ АРАЙ ХӨГШИН ХҮНИЙ ЗУРАГ БАЙНА, ГАЛДМАА ДӨНГӨЖ 33-ТЭЙ БАЙХАА ХОРЛОГДОЖ ҮХСЭН БААТАР ХҮН, ТЭР ЧИГЭЭРЭЭ ДОМОГ ХҮН
1, 2013-01-15 18:27:30, 122.201.20.210

Галдмаа гэж Маш баатарлаг эр байсан гэдэг. Аав нъ Очирт сэцэн Хаан, гэж Ану хатны эцэг нъ амъ насаараа тэмцэж Галданбошготын амийг аварч, улс орныг нъ босгож өгөөд сүүлдээ гэндэж Очирт Сэцэн хаан өөрөө орондоо унтаж байгаад Галданд алуулсан. Хүү Галдмаа баатарыг нъ галданбошогт нэг эмчээр нъ ч билүү эмэгтэй хүнээр сэм ХОР ӨГҮҮЛЖ АЛСАН гэдэг түүх байдаг даа. Хошуудууд бол уг гарал нъ язгуурын ойрдуудтай огт хамаагүй, зүүн зүг Буйр Нуур Хянганы уул орчмоос нүүж очсон Хасарын Угсааны Монголчууд даа!
Зочин, 2013-01-15 20:44:24, 158.143.131.82

3. shin chan

   Зочин, 2013-01-15 12:33:46, 83.57.134.249Хариу бичих
   
4. MUU HAR MUSLIM

   Зочин, 2013-01-15 12:38:01, 83.57.134.249Хариу бичих
   
5. MUSULMAN BAAAAASSSSSSSSSS

   Зочин, 2013-01-15 12:38:15, 83.57.134.249Хариу бичих
   
Энэ ямар тэнэг үхээр нь ийм тэнэг юм бичдэг байна аа? Таласын хөндий тэнгэр уулын ар Монголын нутаг байсан Ойрадуудыг хядуулж дууссаны дараа бусад нүүдэлчид нутагладаг болсон. Худгаас гарч үзээгүй мэлхийн өмхий амьсгалтай хар үхээр вэ чи. Аягүй бол Монголын сайнд атаархдаг хужаа үхээр л дээ энэ.
Зочин, 2013-01-15 18:20:34, 202.21.112.202

6. Юун муслим гэж. Хошуудын Галдмаа баатар муслим гэж бичээгүй байна.

   Зочин, 2013-01-15 12:39:39, 202.21.113.58Хариу бичих
   
7. Hoshuudiin Ochirt Tsetsen Hanii huu Galdmaa baatar bol jinhene haluun zurhtei eh oronch bsn yum shig tuuhen eh survalj bichiguud, tuuhen romanuudiig unshij bhad oilgogddog. Tereer, er biye-iin chadal huch, er zorig, baatarlag chanaraaraa uneheer 1000nd duursagdahaar jinhene 'Baatar Er' baij. Tegvel, eh oronch setgelgee, tuunii gol amin helhee bolson ev negdliin ach holbogdliig hen hunees gunzgii oilgodog, chuhalchildag oyunii ih tsaraatai 'Baatar Er' baij. Ene utgaaraa 'Biye baatar bol negen uye-iinh, Bileg baatar bol myangan uye-iinh' hemeeh ugnii ilerhiilel met...

   Zochin, 2013-01-15 12:59:37, 202.131.225.194Хариу бичих
   
8. Negen udaagiin hoshuud bolon Hasagiin tsergiin tulaand Baruun Mongol dayanaar aldarshsan Yangir baatariig halz tulaand duudaj, 17hon nastai Galdmaa huu nas byar tegshirsen Yangiriig morinoos unagaaj bsn gdg. Iinhuu olon ersiin tsus ursalgui, baildagch taluudiin hamgiin shildeg baatar ers halz tulaldaj Galdmaa huu diilsneer Hoshuudiin tsereg yalsand tootsogdoj bsn tuuhtei gedeg...

   Zochin, 2013-01-15 13:03:46, 202.131.225.194Хариу бичих
   
9. Baruun Mongolchuudiin dund sayahanii uye-iig hurtel "garaa aldsan Gaga" gej haraal bsn ni deerh tuuhtei holbootoi yum. Uchir ni Galdmaa baatriig ustgahaar horiin erondog nairuulsan Gaga geechiig gariig ni tas tsavchij shiitgesen gedeg...

   Zochin, 2013-01-15 13:06:34, 202.131.225.194Хариу бичих
   
10. ENE HEND HAMAATAIM BE,HUJAAGIIN KINOGOOR GARAAD DUUSTSAN KINO BICHEED BAIHIIN

    Зочин, 2013-01-15 13:23:09, 83.57.134.249Хариу бичих
    
11. oirad bol mongol bish, uvs bol oirad bish, sonoson balarsan yumiig suuliin uyed yun ih yaridag boloo ve. hen yamar sanaatai tarhi ugaalt hiigeed bgaan?

    Зочин, 2013-01-15 14:52:37, 202.126.89.173Хариу бичих
    
Bitgii huts uuh tuuhee medchdeed olon yum solior. Oirad bol Mongol. Mongoliig golomtiig halhaas hoish 60 jil sahisan baatarlag ard tumen shuu. Manjuud ushirhuud hun amiinh n 75-85 % iig n hyadsan bolhoos bish, bugd baisan bol bas dahiad neg 2 saya garan mongolchuud bidnii baruun tald baih bailaa
Bi halh hun, 2013-01-16 00:42:42, 67.2.41.55

Буруу байна ааа!!! Галдан хэзээ ч Монголын төрийг баръсан түүх байхгүй. Бүр дөхөж очоо ч гүй. Харин Ойрдын Эсэн Тайш өөрийгөө хаан гэж зарлаад нэг жил хүрээгүй, 10 сар орчим Монголыг захирсан нъ үнэн. Өөр бас нэгэн удаа бол Оросын бууны нохой Цэдэнбал 30-аад жил Монголын төрийг мэдэж явсан үе бий.
Зочин, 2013-01-16 02:48:48, 158.143.131.82

12. nan zurag hanaas absan zurag be nadchin za mongol bataariin zurag bish kazakh baatatiin zurag bna.xa xa xa

    bataar, 2013-01-15 17:26:33, 180.235.180.31Хариу бичих
    
13. durvun oirduud turd garah geel zuhaldaad bgan biz deee 2 udaa tur barisan gej bi er ni boddog neg ni galdanboshigt nuguu ni 21 onoos hoish 90 onoos umnu hen baij bolhuu? yagad ingej bodoh bolov gevel chonomiin shulgen deer 4 oird tur barij geel gardag ter hun shuudal helsen baigaa 3 dahia bariulbalch tur uimene dee unuu tsagt

    zuhaldal, 2013-01-15 19:39:33, 218.80.239.74Хариу бичих
    
chamaas hujaa uner garad bn
mongol, 2013-01-16 00:01:42, 203.194.115.193

Буруу байна ааа!!! Галдан хэзээ ч Монголын төрийг баръсан түүх байхгүй. Бүр дөхөж очоо ч гүй. Харин Ойрдын Эсэн Тайш өөрийгөө хаан гэж зарлаад нэг жил хүрээгүй, 10 сар орчим Монголыг захирсан нъ үнэн. Өөр бас нэгэн удаа бол Оросын бууны нохой Цэдэнбал 30-аад жил Монголын төрийг мэдэж явсан үе бий.
Зочин, 2013-01-16 02:49:44, 158.143.131.82

14. Галдмаа гэж Маш баатарлаг эр байсан гэдэг. Аав нъ Очирт сэцэн Хаан, гэж Ану хатны эцэг нъ амъ насаараа тэмцэж Галданбошготын амийг аварч, улс орныг нъ босгож өгөөд сүүлдээ гэндэж Очирт Сэцэн хаан өөрөө орондоо унтаж байгаад Галданд алуулсан. Хүү Галдмаа баатарыг нъ галданбошогт нэг эмчээр нъ ч билүү эмэгтэй хүнээр сэм ХОР ӨГҮҮЛЖ АЛСАН гэдэг түүх байдаг даа. Хошуудууд бол уг гарал нъ язгуурын ойрдуудтай огт хамаагүй, зүүн зүг Буйр Нуур Хянганы уул орчмоос нүүж очсон Хасарын Угсааны Монголчууд даа!

    Зочин, 2013-01-15 20:44:42, 158.143.131.82Хариу бичих
    
15. Эрэлхэг зоригтой,баатар дайчин,халуун зуурын эвийг хичээгч,ухаалаг цэцэн гээд Галдамаа баатрын тухай магтах үг багадах их эр байсан гэдэг.Хавт Хасарын хойчис,хошуудын Очирт сэцэн ханы хүү,Ану хатны эцэг,Галдан хааны хадам болох энэ хүн 23-хан насандаа, Бухарын цэргийн хошууч 38 мянган цэрэг дайчлан Ойрдод халдахад их цэргийг хүлээлгүй,3-хан мянган цэрэг авч гэнэдүүлэн довтолж сандаргаад,мөрдөн хөөж Кек гол хэмээх газар дарсан байдаг.Хожим хасагийн шалгарсан баатар, хасаг түмний домогт эзэн Салкам Жангир ханыг халз тулалдаанд ялж өөрийн гараар хөнөөсөн гэдэг.Өөрийн эцэг Очирт сэцэн хан болон түүний дүү,авга ах Аблай хан нарын хооронд Өвөг эцэг Байбагас ханы өвийг булаалдсан дайн дэгдэхэд,авга ах Аблайн хүү,өөрийн үеэл Цагаантай санаа нийлэн эцэг болон авга ах хоёрынхоо зэвсэгт сөргөлдөөнийг зогсоож,эвлүүлж байсан их мэргэн ухаантан юм.Хожим өөрийн эцгийн бага хатанд хорлогдон дөнгөж 30 гаран насандаа Тэнгэрт хальсан цуут баатар эр билээ. Хасарын удмынхан хэзээнээс хавтай,баатар байсан нь олон түүхээс харагддаг л даа.Галдамаа баатрын охин Ану хатан эцэг шигээ эрэлхэг бүсгүй байсан тул Туул голын Тэрэлжид Манж Дайчин гүрний Энхамгалан хааны цэрэгт бүслэгдэн гарцгүй болмогц өөрөө хуяглан,туг авч дайраад дайсны анхаарлыг өөртөө татаж, Галданд зугтах боломж олгоод өөрөө бууны суманд оногдож үхсэн түүхтэй юм.Эрэлхэг эцгийн эрэлхэг охинд Галдан даанч багадсан эр байсан даа.Эзэн Богд Чингис хааны голомт болох Халх руу дайсагнан халдсан аймшигт нүгэлдээ тохирсон шийтгэлийг Дээд Тэнгэрээс хүртэж үхлийн муугаар амиа хорлож тонилох шив.Галдамаа баатар шиг баатрууд Монгол газар дахин дахин төрөл олох болтугай.Монгол үндэстний эрх ашгаас урвасан дайснуудыг даран сөнөөх болтугай.

    зочин, 2013-01-15 23:09:37, 122.201.18.156Хариу бичих
    
одоо хасарын хойчис хошуудууд хаан байн вэ? Галдамаа баатарын үр хүүхэдүүд нь хаан байна вэ
Зочин, 2013-01-15 23:56:34, 122.201.18.148

16. Одоо хошуудын хойчис Өвөрмонголын Алаша аймагт амьдарч суугаа.Уг язгуураа ярьвал Өвөрмонголын хорчинчууд ч Хавт Хасарын удам мөн.Хорчин,хошууд хоёр нэг язгууртай юм.

    зочин, 2013-01-16 00:33:44, 122.201.18.203Хариу бичих
    
17. HHHUUUUUUUUUUUUUJAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA

    Зочин, 2013-01-16 04:07:07, 83.57.134.249Хариу бичих
    
18. Ховд аймгийн Булган сум гэж торгуудын ганцхан сум монгол улсад байдаг. Уг суманд цөөн хошууд нар 1900-д оны үед ирж суусан гэсэн. Одоо бараг торгууддаа холилдсон юм гэсэн. Өөрөөр монгол улсад байхгүй.

Чингис хааны хан хөвгүүд Толуй, Өгөдэй

Толуй /1193-1232/
Чингис хааны гал голомт сахигч отгон хүү. Цэрэг дайныг удирдах талаар эрдэм, чадал хосолсон болохоор хаан эцэг нь түүнийг хажуугаасаа салгахгүй дагуулан явж, олон удаагийн дайн байлдаанд оролцуулав. 1211, 1214 оны Алтан улсыг дайлсан хоёр удаагийн аян дайнд нэгэн салаа цэрэг авч байлдаанд ороод Алтан улсын 300000 цэргийг бут цохин Жүндү хотыг бүсэлжээ.
1216 онд хаан эцгээ даган Алтан улсаас Монгол нутагтаа буцаж ирэв. 1219 онд Чингис хаан Сартуулд аялахаасаа өмнө Есүй хатны сануулгаар гурав дахь хүү Өгөдэйг хаан ор залгамжлагчаар тогтооход Толуй “Мартсаныг нь сануулж, унтсаныг нь сэрээж явна” гэж ахаа эрс дэмжихээ илэрхийлэв. Тэгээд Сартуулыг дайлах дайнд оролцож, өөрөө нэгэн салаа цэрэг удирдан Иран, Афганистан зэрэг орноор байлдан, олон хот сууринг эзэлж авсан байна.
1225 онд хаан эцгээ дагалдан Сартуулаас Монгол эх орондоо буцаж ирэв, Тэр жилээ хаан эцгээ дагаж Тангуд улсыг дайлав.
1227 онд Чингис хааныг нас барсны дараа 1229 он болтол отгон хүүгийн хувиар Монголын төрийг хамаарч, олны сэтгэлийг ихэд татсан ажээ. Хаан эцгийнхээ гэрээслэлийг эрс хатуу баримтлан өөрийн хэлсэндээ хүрч, Өгөдэйг дэмжин хаан суулгалаа.
Толуйн өмч хүртсэн хувь гэвэл: Хархорумаас Онон мөрний эх хүртэлх уудам нутаг, 101000 цэрэг болно. Хар бага наснаасаа эцэг эзэн Чингисээс салалгүй аян дайнд хүртэл хамт явж, хааны цэрэг удирдах арга ухааныг гаргуун эзэмшсэн хүн юм.
1212 онд Алтан улсын Дэший балгасыг байлдан эзлэхэд Толуй хүргэн Чиху хоёр хамгийн түрүүнд хотын хэрмийг даван оржээ.
1219 онд Сартуулын эсрэг аян дайнд Толуй эцгийн хамт явж, Бухар, Самаркандыг эзлэхэд оролцжээ. 1225 онд Чингис хаан хөвгүүддээ газар нутгаа хуваахад Толуйд Онон мөрний эх болон Хар Хорум орчмын нутгийг өгчээ.
1225 онд Чингис хаан Тангуд улсыг дайлахдаа Толуйг авч явжээ. Чингис хааныг тэнд өөд болоход Өгөдэй, Толуй нар дэргэд нь байв.

Тангудыг цэргийн сүр хүчээр цохиж эзлэн авлаа. Буцах замдаа Толуй хүндээр өвчлөн нас баржээ. Гэвч зарим сурвалжид: “Ах Өгөөдэй нь хүндээр өвчлөөд амь насанд нь аюул учирсан үед Толуй өөрийн биеэ ахынхаа оронд өгье” гэж тэнгэрт даатгаснаас Тэнгэр сахиус түүнд өршөөл буулгаж, золио болгосноор тэр гэнэт нөгчсөн гэж тэмдэглэсэн нь бий.
Мөн 1231 онд Өгөдэй хаан Хятадыг дайлж цэрэг буцах замд хүндээр өвджээ. Бөө төлөгчид “Гагцхүү ойр төрлийн хүнийг золио болго ... хэмээхэд, Толуй “Хаан ахын оронд би золио болъё” гэж хэлсэнд, бөө нар бөөлөн залбирч адислан Толуйд ус уулгав. Хоёр, гурав хоногийн дараа Толуй өөд болжээ” гэхчилэн тэмдэглэсэн байх бөлгөө.
Толуй есөн хүүтэй. Түүний хөвгүүдийн дотроос Мөнх, Хубилай нар Монголын хаант улсын 4, 5 дахь үеийн хаан суув. Чингисээс хойшхи Монголын их хаанаар Мөнхөөс эхлэн Толуйн үр хойчис 300 гаруй жил /1251-1634/ өргөмжлөгдөв. Хубилай хаан суугаад эцэг Толуйгаа “Рүизүн хаан” хэмээн нэхэн өргөмжлөв.


Өгөдэй Хаан /1187-1241/
Их Монгол улсын хоёр дахь хаан, Чингис хааны их хатан Бөртэ хатны төрүүлсэн гурав дахь хүү юм. Бага наснаасаа эцэг хаанаа дагалдан Монголыг нэгтгэх дайн, байлдаанд оролцсон бөгөөд эрэлхэг баатарлаг хэмээн алдаршсан ажээ. Чингис хааны амьд ахуйд Өгөдэй нь Ван ханы цэрэгтэй байлдан шархдаж, Алтан улс, Хорезмын эсрэг дайнд оролцож явжээ. 1203 онд болсон Хэрэйдийн Ван хантай байлдсан “Наху өндрийн байлдаан”-д хүнд шархаджээ. 1219 онд Чингис хаан их цэрэг дайчлан баруун тийш Сартуул улсыг дайлав. Энэ дайнд Өгөдэй эцэг хаанаа дагаж мордсон бөгөөд ихээхэн гавъяа байгуулжээ. 1225 онд Өгөдэй хаан эцгээ дагалдан Тангудыг дайлан цохив. 1227 онд Чингис хаан Есүй хатны сануултаар Өгөдэйг хаан ор залгамжлагчаар тогтоон гэрээсэлсэн билээ.

Чингисийн дараа их хааны орыг зүй нь ууган хүү Зүчи залгамжлах ёстой байсан боловч Бөртэ хатан Мэргэдэд олзлогдож байх үед “олж ирсэн хүүхэд” хэмээн Чингисийн алтан ургийнханд шоовдорлогддог байв. Хоёр дахь хүү Цагадай догшин ширүүн зантай, бас түүнийг хаанд өргөмжлөх гэвэл Зүчи эс зөвшөөрөх тул гурав дахь хүү Өгөдэйг их хааны ор залгамжлахыг Чингис хаан өөрөө шийдвэрлэжээ. Ийнхүү 1229 оны намар алтан ургийн ноёд Хэрлэнгийн Хөдөө-Аралд Их хуралдайг хурж, Өгөдэйг хаан сууринд суулгав. Тэрээр “Эцэг их хаан Чингисийн байгуулсан улсыг бүү зовооё, хөлийг нь хөсөр, гарыг нь газар тавиулж, жаргуулъя. Хаан эцгийн бэлэн суурийг эзлээд иргэнийг үл зовоохыг эрхэм болгоцгооё!” гэж тангараглав. Өгөдэй хааны үед Алтан улс Ижил мөрний Булгар, Рязаны вант улс, Польш, Унгарыг дагуулав. Алба татварыг эмх цэгцтэй болгох зорилгоор 1229 онд хааны санд хураах “Улсын нэгдсэн алба татварын хууль” гаргажээ. Уургын улааг устгаж, Улсын өртөөг өргөтгөв.

Тэрчлэн нийслэл Хархорумыг өргөтгөж, “Тосох” нэртэй хот байгуулжээ. Мөн говь цөлд худаг гарган, Өнчдийн санг өргөтгөн байгуулав. Өгөдэй хаан хил хамгаалах тусгай цэрэг байгуулсан билээ. Тэр хаан ширээнд суугаад Монголын төрийн зохион байгуулалт, алба, өртөөний талаар хэд хэдэн арга хэмжээ авч, гүйцэтгэх үүргийг улам тодорхой болгожээ. Тэр хаан суудалд гарсаны дараа Чингис хааны үйлсийг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэхийг зорьж, гадагш байлдан, 1231. онд Алтан улсыг довтлон, 1234 онд мөхөөсөн байна. 1235 онд Хархорумд ноёдын Их хуралдай зарлаж, баруун зүгийн орнуудыг байлдан дагуулах хэргийг Зүчийн хүү Батад даалгаж, “Ууган хөвгүүдийн аян дайн”-ыг зохион байгуулжээ.

Энэхүү дайн нь 1242 онд Өгөдэй хааныг нас барсаны дараа сая зогсож, цэрэг эргэсэн байна. Өгөдэй хаан бол өршөөл журам ихт, цэцэн мэргэн хаан байсан ажээ. Ялангуяа түүний өөрийн алдаа буруугаа зоригтойгоор шүүмжилдэг хэв суртал нь сайд, түшмэдэд үлгэр дуурайл болж, тэдний хүндэтгэл хүрээллийг ихэд олов. Тэр хаан суусан хугацаандаа эцэг Чингис хааныхаа үүсгэн байгуулсан хөх Монголын төрийг цэгцлэн мандуулахын төлөө шаргуу чармайж, төр гүрнээ тэнцрүүлэх олон арга хэмжээ авав. Хууль цаазыг чангатгаж, гааль татварыг хөнгөлөх, хууль гарган, боол алахыг хориглон, нийслэл Хархорумыг маш гоёмсог, сүрлэг сайхан хот болгон байгуулж, арилжаа худалдааг ихэд дэлгэрүүлэв. Бас өртөө зам олныг байгуулж, сурган хүмүүжүүлэх талаарх шалгалтын дүрмийг хэрэгжүүлэн, оюутан, сэхээтнийг олноор нь бэлтгэн хүмүүжүүлэв.

Өгөдэй хаан өөрөө архинд шунаж, архи уудаг байсан нэгэн гэмээ шүүмжлэн хэлсэн нь бий. Түүний бие нь тийм ч эрүүл чийрэг биш байв. 1241 оны 11 /12/-р сард Өгөдэй хаан сайд түшмэд нартайгаа ав хийв. Тэр авын талбартаа буугаад шөнөжин архидаж, маргааш өглөө нь нас барсан гэдэг. Тухайн үед 56 настай байлаа. Хубилай, хаан ор залгамжилсаны дараа Өгөдэй хааныг “Дайчин, эрдэмт, гэгээн хаан” хэмээн нэхэн өргөмжилжээ.

Өрлөг жанжингууд Зэв,Зэлмэ

Нирун Монгол аймгийн Бэсүд овогтон. Чингис хааны 4 хошууч, 9 өрлөгийн нэг байжээ. Эрэлхэг баатар мөртөө. арга ухаан ихтэй иэргийн эрдэмтэн. улс төрийн зүтгэлтэн хун юм. 1202 оны үеэр Тайчуудад харъяалагдаж, Тайчуудын алдарт өрлөг нь байжээ. Чингис хаан Тайчуудтай ширүүхэн тулалдаж дайсны цэргээс олныг устган ихэд ялсан боловч, Зэвд харвуулж хүзүүгээ шархдуулсан байна. Дайны дараа Зэв, Сорхоншар нар Тэмүжинтэй нийлжээ. Тэмүжин Зэвээс тэр өдрийн байлдаанд уулан дээрээс түүнииг харваж шархдуулсан хүнииг асуусандЗэв гэдийсгээд босож: “Харвасан хүн би мөн” гэв. Үүнд Чингис хаан гайхан бишрээд, "Энэ хүн үнэнч шударгаар үнэнээ хэлсэн болохоор нөхөрлөж бодно” гэж, угийн “Зургаадай” нэрийг ньхалж, “Зэв” хэмээх нэр шагнаж, дэргэдээ үлдээн нөхөрлөв. Түүнээс хойш Чингис хаанд үйлчилж, аравтын дарга, зуутын дарга болж, 1206 онд Чингис хаан Зэвийг 47-р мянганы ноёноор соёрхжээ. Тэр Чингис хааныг дагалдан, Хэрээд ба Найманг дарах дайнд оролцсон байна. 1211, 1214 онд Алтан улсыг дайлсан 2 удаагийн дайнд хошуучлан явж, Алтан улсыг байлдан мөхөөхөд асар их гавъяа байгуулж, зүтгэл гаргажээ. Зэв жанжин Алтан улсын чухал түшиц-Цавчаал боомтыг эзлэхээр хэдэн удаа дайрсан боловч чадсангүй. Эвдэхэд тун бэрх тул цэргээ авч буруулахдаа зам зуур морь уналга, тэрэг, эд агуурсаа энд тэндгүи хаяж гээж явжээ. Гэтэл Алтан улс “Монгол цэрэг үнэхээр зугтаав” гэж дүгнээд боомтоос цэргээ гаргаж хаясан эд юмсыг ньолзолж явтал Зэв жанжин гэнэт эргэж довтлон дайраад уг боомтыг эзлэн авчээ. 1218 онд Чингис хааны зарлигаар 20000 цэрэг дайчлан Хархидан улсыг төвшитгөхөөр мөрдон, уран арга, цэргийн хүч үзүүлэх ба улс төрийн шахалт хийхийг хослуулан оруулан авав. 1219 оны Сартуулд хийсэн алсын дайнд 20000 цэрэгтэй манлайд явж, 1222 оны үеэр Сүбээдэй баатрын хамт Орос оронд цөмрөн оров. 1223 онд түүхэнд алдаршсан Калка голын байлдаанд “Цөөнөөр олныг ялан” дайсныг ихэд сөнөөсөн байна. Өрлөг баатар Зэвийн баатар сүр дайлсан газар бүхнийг сүрдүүлж, хүрсэн газар болгоноос нь ялалтын мэдээ уламжлагдаж байлаа. 1224 онд дайлах дайн нь нэгэнт дууссан тул Сүбээдэйтэй цэргээ дагуулан, Чингис хааны цэрэгтэй нийлэхээр зүүн тийш эргэн явав. Гэвч алдарт өрлөг аян замдаа өвчнөөр насан өөд болжээ.

Зэлмэ

Дарилган Монголчуудын нэгэн салаа болох Урианхай овогтон болно.Чингис хааны дөрвөн хошуучийн болон есөн өрлөгийн нэг нь билээ. 1178 онд Зэлмийн эцэг Жарчуудай өвгөн түүнийг дагуулан ирж Чингис хаанд үлдээсэн байна. Иймээс Зэлмэ бол Боорчийн дараа Чингис хааныг хамгийн хүнд байсан үед ирж үйлчилсэн дотно баатар нь болно. 1189 онд Чингис хаан“Хамаг Монгол улс”-ын хан өргөмжлөгдсөний дараа Зэлмийг хамгийн ахлах ерөнхий захирагчаар томилжээ. Олон удаагийн дайн, байлдаанд эрэлхэг баатарлаг, хурц шаламгай, үлэмж их гавъяа байгуулсан билээ. Зэвийг Тэмүжиний амийг гурван удаа аварсан гэдэг. Бас 1197 онд Жадай, Алтан нарын /Борохулын гэргий/ хамт Тэмүжиний отгон хүү Толуйн амийг аварчээ. 1202 онд Онон мөрний хөвөөнд Тайчуудтай байлдсан байлдаанд Чингис хааны хүзүү нь суманд оногдож, цус нь зогсохгүй гоожиж байсанд амаараа шимж байгаад цусыг нь зогсоосон ба шөнийн харанхуйд дайсны дотор амь хаиргүи орж тараг олж ирэн уулгаад амийг нь аварч байв. 1203 онд болсон Муу-Өндөрийн байлдаанд хойт хайгуул болж, дайсныг хориглон байлдаад ихэд ялав. 1204 онд Найман аймгийг дайлсан Наху хуны байлдаанд Зэв. Сүбээдэй, Хубилай нарын хамт цэргийн манлайд явсан бөгөөд маш баатарлагаар байлдан ихээхэн гавъяа байгуулав. 1206 онд Чингис хаан Монголын хаант улсыг байгуулаад Зэлмийг наян найман гавъяатны ес дүгээрт шагнаж, Мянганы ноёноор томилжээ. Бас есөн удаа осол гаргавч үл яллах онц эрх олгожээ. Түүний хүү Есүнтэгэ мөн л Чингисийн алдарт жанжин бөгөөд Хорчийн дарга байж хааныг хамгаалж байлаа. Сурвалж бичигт Монгол улс байгуулагдаад удалгүй нас барсан гэж тэмдэглэсэн байна.

Модун шаньюй биш, Баатар Эзэн хаан гэсэн нэр, цолтой болохыг Японы эрдэмтэд тогтоовХүннү бол монгол гэдэг нь олон эрдэмтдийн судалгаагаар нотлогдсон б

Хүннү бол монгол гэдэг нь олон эрдэмтдийн судалгаагаар нотлогдсон байдаг. Гэтэл оюуны хоосролын одоо цагт XIX зууны буруу сургааль руу ухарч, Хүннү бол монгол биш ээ гэж эргүүтэгсэд олон болж. Хүннүгийн төрийн гол ёслол нь эрийн гурван Хүнүүгийн нэг л хаан болох Модун шаньюй-гийн хаан ширээнд сууснаар гүрэн, тулгар төр үүссэний ойг тэмдэглэн тэнэгтэж байгаа. Модун-гаас өмнө Түмэн байсныг ядаж санадаггүй ээ?
Хүннү гэдэг нь хүн гэсэн үг гэж зарим нь хэлдэг. Тэр үед хүн гэхийг наанадаж кюмюн, цанадаж бүр огт өөрөөр хэлдэг байсан байх ёстой. Кианы улс гэсэн үг гэж тайлбарлаж буй нь харин үнэний ортой болов уу.
Тэгвэл Модун шаньюй гэж ойлгомжгүй үг буй. Японы эрдэмтэд үүний жинхэнэ язгуурыг тайлжээ. Модун шаньюй гэж хятад эрдэмтдийн хайш яйш тайлж уншсаныг эртний ханз уншлагаар уншвал Бокуто Цузэн Ву болж байгаа аж. Япон бол япон, хятад хоёр хэлтэй улс гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Нэг л ханзыг (уул гэсэн утгатай) японоор яма, хятадаар зан гаж уншиж хэрэглэдэг жишээг сүмо сонирхогчид мэдэж л байгаа. Уламжлалаа уландаа гишгэсэн коммунист хятадуудаас илүүтэйгээр ч тэд хятад ханзыг мэднэ гэхэд болно.
Японы эрдэмтэд Бокуто гэдэг нь Багатур-ыг, Цузэн гэдэг нь эзэн гэдгийг тэмдэглэсэн байх учиртайг, тэр үеийн галиглах зүй тогтлоор хөөн тайлжээ. Ву гэдэг нь хаан гэсэн үг аж. Тэгэхлээр Хүннүгийн их хааны нэр цол маань Модун шаньюй биш, Баатар-Эзэн хаан болох нь тогтоогдлоо. Түүнээс биш, мод бургасан хаан гэсэн утга бус аж.наадам байдаг. Хүннүчүүд 12 жилийн тооллыг бүтээсэн. Хүннүчүүдийн гавлыг шинжсэний ерөнхий төрх нь тивийн монголоид байгаа. Түм буман нотолгоо буй. Энэ бүхэн түргүүдэд буй гэж үү.
Hviezda Herlany, Denver, Colorado

Тусгаар тогтнол

Өнөөдөр 10 цаг 50 минут

1936 оны Монгол–Зөвлөлтийн харилцан туслалцах протокол хийгээд

Монголыг тойрсон гэрээ хэлцлийн тухай

Нэг. Аливаа улс гүрний амин чухал асуудал бол тусгаар тогтнол. Бид Манжийн дарлалаас салж тусгаар улсаа тунхаглаад 99 дэх жилийнхээ босгыг алхаж явна. Энэ хугацаанд Монгол улсын тусгаар тогтнол 1919 оны 11-р сард Хятадын генераль Сю Шүжан үлэмжхэн цэрэгтэй Монголд шууд цөмрөн орсон үед нэг ганхаж, 1939 оны 5-р сард Японы 6-р армийн анги нэгтгэлүүд дорнот хилээр цөмрөн орж ирсэн үед бас дахин нэг доргисон удаатай. Монгол орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө үе үеийнхний урссан цус, асгарсан хөлс, шаналсан сэтгэлийг бид тэр бүр санаж явдаг билүү.

Японы цэрэг 1931 оны 9 сард Мүгдэн хотыг довтолж, 1932 оны 1 сард Манжуурыг эзлэв. Мөн оны 9 сард Манж чин улсын сүүлийн эзэн хаан Пу И-г залж Манжго улс гээчийг байгуулснаа зарлаж өвөрлөгчийн Хөлөн буйр, Жирэм, Зост, Зуу-Үд зэрэг чуулган /аймаг/-ыг эзлэн авч Автономит Монгол улс гэгчийг Манжго улсын бүрэлдэхүүнд байгуулснаа зарлаж, Японы цэргийн хүчийг нутаг дэвсгэртээ байрлуулах тухай цэргийн холбооны гэрээ байгуулж, Квантуны армийн командлагчийг Манжго дахь Японы элчин сайдаар томилов.

Зүүн хойт Хятадыг эзлэн авсан Японы цэргүүд 1934 оны эцэс 1935 оны эхээр БНМАУ–ын дорнот хилд тулж ирэн, хилийн дагуу цэргийн хүч хуримтлуулах, засмал зам, төмөр зам, холбооны шугам тавьж, нисэх онгоцны буудал, цэргийн бэхлэлт барьж байгуулж эхлэв.

Манай улсын дорнот хил дээр дайны хярвас ханхалсан ээдрээ түгшүүртэй хэцүү үеүүдэд П.Гэндэн тэргүүтэй Монголын төлөөлөгчид Зөвлөлт засгийн газрын урилгаар 1934 оны 10 сар, 1935 оны 12 сард хоёр ч удаа Москвад айлчилж гэрээ хэлцэл хийсний дүнд 1936 оны 3 дугаар сарын 12-нд БНМАУ, ЗСБНХУ-ын хооронд “Монгол-Зөвлөлтийн харилцан туслалцах протокол”-д Улаанбаатар хотноо гарын үсэг зурав. Тус протоколоор “БНМАУ ба Зөвлөлийн Засагт Нийгэм Журамт Бүгд Найрамдах Холбоот Улсыг ямар нэгэн гуравдугаар этгээд халдан довтолбол бие биедээ тусламж үзүүлнэ” хэмээн өмнө нь тохирсон аман хэлцлийг хүчин төгөлдөр баримт бичиг болгож, манай улсыг олон улсын харилцааны эрх зүйн субьект гэдэгийг сануулсанаараа чухал үйл явдал болсон юм. Энэхүү үйл явдлаас хойш 74 жил өнгөрч байгаа ч өнөө хир түүхэн ач холбогдлоо алдаагүй байгаа билээ.

1936 оны 3 сарын 01-нд И. Сталин АНУ-ын “Скриппс-говард ньюспейперс” сонины нэгдлийн дарга Рой Говардтай хийсэн ярилцлагадаа “хэрэв Япон БНМАУ-ын тусгаар тогтнолд халдан довтлох аваас бид БНМАУ-д туслах болно. Бид БНМАУ-д 1921 онд тусалсан шигээ тусална” гэж мэдэгджээ. Ийнхүү БНМАУ-ын Засгийн газрын хүсэлтийн дагуу Зөвлөлтийн цэргийн анги, нэгтгэлүүд Монголын нутагт ирж, тус улсын дорнот хэсэгт байрлав. 1936 онд батлан хамгаалах зардлыг 2 дахин, цэргийн тоог 30.0 хувь, зэвсэг техникийн хангамжийг 40.0 хувь нэмэгдүүлэв.

Цэргийн түүх судлаач, эрдэмтэдийн үзэж байгаагаар Халх голын дайн 1939 оны 05 сарын 11-нд хорь орчим км газар японы 6 дугаар Армийн анги нэгтгэлүүд БНМАУ-ын дархан хилд гэнэт халдан довтолсноор эхэлжээ. Энэхүү байлдаанд хоёр талаас 1000 гаруй нисэх онгоц, 600 гаруй их буу, минемет, 200.0 мянга орчим цэрэг, 1000 орчим танк, хуягт оролцож, байлдааны ажиллагаа 4 сар шахам үргэлжилсний 2 сар шахам нь жинхэнэ цус асгаруулсан тулаан байсан байна.

Монгол Зөвлөлтийн цэргийн ангиуд манай нутагт цөмрөн орж ирсэн Квантуны армийн анги нэгтгэлүүдийг нэгэн зэрэг хэсэглэн бүслэн авч хүчийг сарниулах тактик хэрэглэсэн нь амжилтанд хүрч Японы 25.0 мянга цэрэг дайны талбарт амь үрэгдэж, манай талаас 9824 хүн үрэгдэж шархтжээ. Японы “Асахи” сонины 1939. 10. 04-ний дугаарт “Болж өнгөрсөн үйл явдал нь цар хүрээ хүнд ноцтойн хувьд нэг өдөр ярьж барахгүй тийм өргөн агуулгатай ажээ. Монголын талд манай цэргийн хүүр багширч үлджээ …… Номун хааны районд олж авсан сургамжаа бид хатуу санаж байх хэрэгтэй” гэж бичиж байсан байна. Халх голын дайнд оролцсон ахмадуудын дурсамжинд агаарын тулааны үед нар харагдахгүй болж байсан тухай яриа нь тийм ч ор үндэсгүй зүйл биш бололтой. Зөвхөн 1939 оны 06 сарын 27-нд гэхэд Тамсагт байрласан манай нисэх базыг Японы 24 хүнд бөмбөгдөгч, 6 хөнгөн бөмбөгдөгч, 77 сөнөөгч нийт 107 онгоцоор довтолсон байна. Халх голын энэ дайнд японы тал 660 онгоц, Зөвлөлт-Монголын тал 204 онгоцоо алджээ. Зуу зуугаараа нисэж яваа онгоц байтугай, арав хориороо цуваад явж байгаа машин хараагүй Монголчуудын хувьд энэ агаарын тулалдаан үнэхээр сүрдмээр, гайхмаар байсан нь хэнд ч ойлгомжтой байгаа байх.

Ийнхүү Монгол-Зөвлөлтийн арми манай хилд шургалан орсон дайсныг бут цохиж үлдэгдэл хэсгийг нь үлдэн хөөж хилийн дээс давуулснаар Халх голын дайн дуусгавар болж Япончууд 1939 оны 9 дүгээр сарын 16-нд бууж өгөх гэрээнд гарын үсэг зурснаар төгсгөл болсон түүхтэй билээ.

Японы зүгээс удаа дараа хилийн зөрчил гаргаж, өдөөн хатгасан үйлдлийг таслан зогсооход манай дайчид үүргээ сайн биелүүлж, өргөсөн тангарагтаа үнэнч байж, Ш. Гонгор Д. Дэмбэрэл, Ч. Шагдарсүрэн нар Улсын баатар цолоор шагнагдаж байсан бол Халхын голын дайны явцад Л.Дандар, Ц.Олзвой, Д.Хаянхярваа, С.Төмөрбаатар нарын олон хүн энэхүү хүндтэй алдар цолыг хүртэж байсан билээ. Түүх түүхээрээ үлдэж, түмний өмнө байгуулсан гавъяа үүрд мөнх оршдог билээ.

Хоёр. 1905 оны Оросын хувьсгал, 1911 оны Хятадын Синьхайн хувьсгал, 1917 оны 2 дугаар сарын Оросын хөрөнгөтний хувьсгал мөн 1917 оны 10 дугаар сарын “социалист” хувьсгал зэрэг нь Монголын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд хүчтэй нөлөөлсний үр дүнд Манжийн дарлалд 222 жил нухлагдсан Монголчууд тусгаар тогтнолоо зарлаж, 1911 оны 12 дугаар сарын 29-нд Богдыг “Монгол улсын наран гэрэлт, түмэн наст Богд эзэн хаан” хэмээн өргөмжлөв.

Синьхайн хувьсгалын үр дүнд 1912 онд Дундад иргэн улс байгуулагдав. Манж гүрэн задран унаж Монгол, Хятад гэсэн хоёр улс бий болов. Гэтэл дундад иргэн улс өөрийгөө Манжийн залгамжлагч гэж үзэж Монголыг бүхэлд нь эзлэх санаархлаа хүчтэй явуулж, Богд Жавзандамбад нот бичиг илгээж, тусгаар тогтнол гэгчээсээ татгалзан бүр устгахыг шаардсан боловч Богд хаант Монгол улсын Засгийн газар хүлээн аваагүй. Иймээс Хятадын тал шууд Орос улстай Монголын талаар яриа хэлцэл хийж эхлэв.

Монгол ч бас зүгээр суусангүй 1912 онд Монгол улсын Гадаад яамны сайд Чин ван Ханддорж тэргүүтэй, 1913 онд Ерөнхий сайд сайн ноён хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийг хаант Орос улсад илгээв. Төлөөлөгчид Оросын талд Монголын тусгаар тогтнолыг бүрэн хүлээн зөвшөөрөх, түүнд Барга, дотоод Монголыг хамруулах санхүүгийн зээллэг олгох, зэвсэг худалдаалах, Петрбург дэх гадаадын элчин нартай уулзуулж хэлэлцээ хийх бололцоо олгох зэрэг асуудлыг тавьж байв.

Энэ үед Оросын тал Монголын асуудлаар Монгол, Хятадын хооронд хоёр нүүрт бодлого явуулж, Монголос болж Хятадтай дайсагнаж болохгүй, Хятадын шахалтаас болж Монголыг бүр мөсөн орхиж болохгүй гэсэн ацан байдал үүссэн байжээ. Хөрш зэргэлдээ хоёр улс зэрэг илч төлөөлөгчдөө илгээж, нэг нь болохоор Барга, Өвөр Монголыг оролцуулаад тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч өгөөч гээд гүйгаад байдаг. Нөгөө нь юу яасны чинь Барга, Өвөр Монголыг өгөх, Ар Монголын тусгаар тогтнолыг цуцал, Хятадын нэг хэсэг гэж үз гээд тулгаад байдаг. Энэ үед хаант Оросын дотоод байдал дайн дажинтай тайван бус бусдад санаа бодлоо тулгах нь байтугай, өөрсдөө яая гэж байсныг хэлэх үү?

Аль алиных нь хүсэлтийг харгалзаад алтан дунджийг барьсан биз. Ингээд Орос Хятадтай “Ар Монголыг Хятадын эзэнт эрх бүхий автономит улс” байлгахаар 1913 оны 9-р сард сэм тохирч, улмаар 1915 онд Хиагтад болсон Орос, Хятад, Монгол гурван улсын хэлэлцээрийн үеэр хоёр их хөрш хавсайдан өөрсдийнхөө болзлыг тулган хүлээлгэснээр Монголын тусгаар тогтнол дахин алдагдах бодит аюул тулгарсан юм. Ийнхүү 1914 онд Тагна Урианхайн хаант Оросын протекрат болж, Алтай нурууны өмнөт бэл, Хар Эрчис, Чигил, Булган, Өрөнгө гол, Өрөнгөр нуурын сав дагуух Монголын нутаг Хятадын мэдэлд оржээ. Үүгээр Өвөр Монгол, Барга болон бусад Монгол угсаатны Монголын төрдөө нэгдэн нийлэх гэсэн хүсэл эрмэлзэл хөсөр хаягдсан түүхтэй.

Монголчууд үндэсний тусгаар тогтнолоо гүйцэд сэргээхийн төлөө үргэлжлүүлэн тэмцэхдээ мөн л умарт хөрш Орос улсыг түшсэнээр 1921 оны Ардын хувьсгал ялж, Монголын үндэсний тусгаар тогтнол үндсэндээ бүрэн хангагдсан гэж хэлж болох билээ.

Орос, Япон хоёр Ар, Өвөр Монголд өөрсдийн ашиг сонирхлын хүрээг тэлэх нууц хэлцлийг 1907 онд байгуулж, 116–р уртрагаас зүүн тийшээ Японы, баруун тийшээ Оросын нөлөөг бэхжүүлэхээр тохиролцож бие биеийн ашиг сонирхлыг зөрчихгүй гэсэн үүрэг хүлээж, 1912 оны 6 сард гарын үсэг зурсан учраас гуравдагч хөрш /Япон/-өөр төлөөлөл болгон олон улсад тусгаар тогтнолоо зөвшөөрүүлэх гэсэн Богд хаант Монгол улсын бодлого мухардалд орсон юм. Бүр 1689 онд Манж, Ар Монголыг эрхшээлдээ оруулмагц Орос улстай Нэрчүүд “Найрамдлын гэрээ” байгуулснаар Манжийн эсрэг Ар Монголд 1757-1758 онуудад тусгаар тогтнолынхоо төлөө боссон Монголчуудыг манлайлж явсан Чингүнжав, Ойрдын Амарсанаа нарын эх орончид хойд хөрш Оросоос тусламж дэмжлэг авах боломжийг хааж, гарыг нь мухарлаж байсан удаатай билээ.

Жижиг буурай орны хувь заяаг шийддэг Их гүрний бодлого өнөөдөрч хэвээр байгаа гэдгийг залууст сануулах зорилгоор үүнийг тэрлэснийг уншигч авхай эргэцүүлнэ биз дээ. Сүүлийн үед Монгол дахь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд хойд хөрштэй харш, урьд хөрштэй уриалгахан хандах бодлого баримталдаг болсон нь илэрхий харагдаж байгаа билээ. Аз уу эз үү бүү мэд. Нэг гэгээн цагаан өдөр Оросууд наадах чинь тэртээ тэргүй танайх болсон авбал ав харин бидэнд үлдэх хувийг орхичих гээд хэлчихвэл яанаа гэсэн муу совин татах болсныг нуугаад яахав дээ.

М.Далайхүү

Бага хаадын үхэл хийгээд бардам түшмэдүүдийн зовлонгийн тухай

2010 оны 9-р сарын 09, Пүрэв гариг, 20:52

Минжүүрийн Далайхүү
Тайсун хаан, Агваржин жонон, Мандуул тайш нар ахан дүү гурав бүлгээ. 1452 онд Тайсун хаан тэнгэрт хальж, түүний эх ондоо дүү Мандуул 1472 онд хаанд өргөмжлөгдөх хүртэлх 20 жилд 4 хаан тар барьж цөм дэргэдэх ойрын шадар хүмүүстээ хорлогдож ертөнцийн мөнх бусыг үзжээ. Энэ үед баруун (Ойрад), зүүн Монголын хоорондын тэмцэл он удаан жил үргэлжилж, Монгол дахь дотоодын хямрал дээд цэгтээ хүрэв. Хаант төрийг дээдлэн хүндлэх нь хэвээр ч хаан эзнээ бие хүний хувьд хүндлэх, дээдлэх нь эрс буурч, төрийг эрхэмлэх ариун ёсыг аажим аажмаар огоорч хэнд ч захирагдахыг үл хүсэгч том, жижиг ноёд өөрсдийн эрх ашгийг урьтал болгож, дотоодын үймээн самууныг дэврээн, Алтан урагтны зөрчлийг хурцатгах замаар хаан ширээг булаан авах гэсэн далдын бодлого өвөртлөн өөр хоорондоо тэмцэлдэж байжээ. Энэ тухай “.....Төр мэдэхүй сайдаа гадна суулганам. Зэвийн /байлдааны/ морио гэр зуур унанам. Өчүүхэн мэт хүнийг төрд /төрийн хэрэгт / явуулнам. Үрээ морийг зэвлэнэм. Босуул хүнийг төр мэдүүлнэм. Борви хөхүүрт сархад хийнэм”. Яг “Буургүй тэмээ, бухгүй үхэр, азаргагүй адуу, хуцгүй хонь мэт” хэмээн зүйрлэн өгүүлжээ.

1452 онд Тайсун хаан, Агваржин жонон хоёр, ах дүү хоёул зүүн Монголын бүх цэргийг дайчлан сүр хүчээ гайхуулан баруун Монгол /Ойрад/ -ыг дайлахаар цэрэглэн морджээ. Ойрадын Эсэн тайш ч цэрэг эрс, баатар жанждаа дагуулан угтан тосож, баруун, зүүн Монголын хоёр их цэрэг “Дөрөн хар” нэрт газар халз байлдаанд орох болов.

Энэ үед Ойрадын Эсэн тайш, Абдула сэцэн, Садула, Алагтөмөр, Хатантөмөр зэрэг ноёд зөвлөлдөж зүүн Монголтой байлдах уу эсвэл бууж өгөх үү гэж ярилцах зуур Эсэнгийн зөвлөх Дэлэн хүйсийн Абдула сэцэн “Монгол улс нүд муу билээ. Би тэдний дунд очиж хэлж үзъе. Хэрэв амьд буцаж ирвэл биеийг минь өргө, үхвэл үр ач нарыг минь тэжээ” гээд хоёр хүн дагуулан, ихээхэн бэлэг сэлт авч зүүн Монголын цэргийн хүрээ үрүү явжээ. Абдула зам зуур Тайсун хаан мэргэн, Агваржин жононгийн хүү Хархуцаг тайж сэцэн билээ. Хаан жонон хоёрыг хэрхэн хагацуулах вэ? гэж бодол болон явахдаа “Агваржин жононг хаан өргөмжлөе гэж мэхэлбэл болох юу магад”, Ойрадын заяа мэдтүгэй хэмээн шууд Агваржин жононгийн цэргийн хүрээ үрүү шөнө дөлөөр очиж “Манай Ойрад танай зүүн Монголд бууж өгье. Жонон чамд бууж өгөхөөс бус Тайсун хаанд бууж өгөхгүй. Бид бас Тайсун хаан чамайг асар муугаар хэлж байсныг үзэж сонссон гэж ховлон” хэлжээ. Ийнхүү Агваржин өөрөө хаан болж, Эсэнд жонон цолоо өгөхөөр тохиролцож Тайсун ахынхаа эсрэг, улсын хааныхаа эсрэг Ойрад лугаа цэрэг нэгтгэж мордов. Хүч хавсарсан тулаанаас амь зулбан гарсан Тайсун хаан Хэнтий ханыг зорин явж байгаад Горлосын Цэвдэн (харимал хадам) –д хорлогдож 1452 онд нас барснаар Их хааны ор эзгүйрчээ.

Энэ үед Ойрадын ноёд өвөр зуураа чуулган хийж их хэргийг хэлэлцэн:
“Өөрийн төрлөө эс санасан хүн
Манай төрлийг санам уу?
Өөрийн төрөө эс санасан хүн
Хүний төрийг санам уу?
Өөрийн нэрээ эс санасан хүн
Манай нэрийг санам уу?
Өөрийн галд ус хийсэн хүн
Манай галд тос хийв гэж үү?” хэмээн зөвлөлдөв.

Энэ ер нь хэнд сайн жонон болох вэ? гэж хэлэлцэн түүнийг гэнэдүүлэн хороохоор тохиролцов. Ийнхүү Ойрадууд Агваржинд хаан өргөмжлөх, Эсэнд жонон цол соёрхох их найр хурим хийнэ гэж жононг залж, ганц шөнийн дотор түүний 33 өрлөгтөн, 44 отогтон, 61 хэнгэрэгтэн 108 шадар хүмүүсийн хамт хүйс тэмтэрч Эсэн баруун, зүүн Монголыг нэгтгэсэн “Их Юань улсын тэнгэрлэг Богд” хаан гэж 1453 онд өөрийгөө өргөмжилж, өөрийн хүү Амасанчийг тайшаар томилов. Энэ үеэс хойш “Ноёдын үхэл чуулганд, нохойн үхэл бутанд” гэсэн үг ам дамжин яригдах болжээ.
Байдал ингээд тогтворжсонгүй. Төдий удалгүй Ойрадын ноён Алагчансан тэргүүтэй том ноёд үймээн дэгдээн “Эсэн чи Алагтөмөрийн баатараар, Хатантөмөрийн хатуу зоригоор, Абдула сэцний уран аргаар Ойрад, Монгол хоёрын төрийг авч хаан суусан бус уу? ганц чиний хүчин билүү?” хэмээн 1454 онд цэрэглэн довтолсонд Эсэн дутааж яваад амь эрсдэв. Ийнхүү Алтан ургийн бус томоохон сурвалжтанууд дотоодын хямралдааныг дэврээн эзэн нь түшмэдээ хороох, түшмэд нь эзнээ егүүтгэх явдал газар авч Монголын нийгмийг тогтвортой бус байдалд улам бүр оруулсаар байв.

Энэ үед нэр нөлөө нь ихээхэн өссөн зүүн Монголын Харчин аймгийн сурвалжит ноён Болай тайш Тайсун хааны үр 8 –хан настай Махкурсыг 1454 онд хаан ширээнд суулгаж, өөрийн биеэ “Тайш” хэмээн өргөмжлөн хамаг эрх мэдлийг өөрийн гарт төвлөрүүлэв. Болай тайшийн оролцоотой энэ зурвас үед Монголын хаант төр нэгэн үе хүчирхэгжиж бэхжсэн гэж тэмдэглэгдсэн нь бий. 1464 -1465 оны орчим “Бага эзэн” Махкурс нэгэнт нас бие гүйцэж төрийн эрхийг гартаа төвлөрүүлэн ихээхэн бие даасан бодлого явуулахыг эрмэлзэх болсонд Болай тайш дургүйцэн 1465 онд Махкурс хааныг хөнөөжээ.
Энэ тухай сурвалж бичигт “Махкурс хаан найман жил хаан суугаад тахиа жил (1465 онд) тэнгэр болов ..... хаан үр үгүй. Тахиа жил долоон Түмэдийн Доголон тайжид хороогдов” хэмээн тэмдэглэгдсэн байна. Харин Хятад сурвалжийн мэдээгээр “Минши” –ийн 327 дугаар ботид “удалгүй аймшигтайгаар тэмцэлдэн Болай бээр Махкурсийг хорлож, Муулихай бээр Болайг алжээ” гэсэн байдаг ажгуу. Зарим сурвалжид Болайн шахалтаар Доголон тайж Махкурсыг хороосон хэмээн таамаглах нь бий.

Ийнхүү Махкурс, Болай нар үгүй болсноор Монголын тархай бутархай байдал дахин өрнөж, Их хаадаас гадна төрийн хэргийг хэрэг дээрээ мэдэж явуулж байсан нэр нөлөө бүхий түшмэд язгууртнууд олон болж, Уйгудын Бэгэрсэн тайж, түүний дүү Исмайл, Оннигуудын Муулихай ван нар их хүчирхэгжиж байсан бөгөөд Оннигуудын Муулихай ван Тайсун хааны Алтгана хатнаас төрсөн Молон тайж (1437 -1466) –ийг тэтгэн 1465 онд хаан ширээнд суулгажээ. Оннигууд аймгийнхан бол Чингис хааны отгон дүү Отчигин ноёны удамынхан ажгуу. Молон хаан, Муулихай ван нар бүх Монголыг захирч дайн дажингүй, эв найртай байж, хааны нэр сүрээр Муулихай вангийн хүч чадал улам бүр өсч байв.

Гэтэл “Гай газар доороос гахай модон дотор” -оос гэдэгийн үлгэр болж нэгэн өдөр Ордосын Мөнх, Солонгудын Хатабух нар хоёул Молон хаанд бараалхан “сонсохул Муулихай ван муу санаа өвөрлөн, хаан таныг хороож, эрдэнийн ширээг чинь булаахыг зэхэж байна, хичээгтүн. Махкурс хааныг үзсэнгүй юу? Та өнөөдөр хаан хэдий боловч чухал эрх ван Муулихайд бий. Нарийн чимээг сонсвол Муулихай ван /вангийн анд явааг мэдэн/ хаан таныг дайлахаар цэрэг авч айсуй” гэж хутган мэдүүлсэнд Молон ихэд цочиж “Би тийн явдал үгүй байтал ван юунд надад тэгж сэтгэх бөлгөө” хэмээсэн боловч бас сэрэмжлэн хүн явуулж нягтлуулахад хааны туршуул гэнэт их тоос дэгдэхийг үзэж, айн мэгдэж хаанд сөгдөн “Хаан эзэн минь Муулихай вангийн цэрэг үнэхээр нааш довтлон айсуй” гэж айлтгав. Ийнхүү Молон хаан шилмэл 300 цэрэг дайчлан Муулихай ванг угтан байлдахаар болов. Мөнх Хатабух нар хаанаас холдон явж Муулихай вангийн дэргэд очин “Молон хаан чамайг Самандай нэрт хатандаа тэлж муу сэтгэнэм, цэрэг дайчлан довтлохоор айсуй хэмээн” хатгасан ховын үг хэлэхэд, Муулихай ван “Би бээр Молон хаанд тус хийснээс биш хор хийсэнгүй. Гэнэт юунд довтлох билээ” гэж итгэж ядав. Хатабух “Чи үл итгэвээс туршуул илгээгтүн хэмээв”. Муулихайн туршуул өндөрт гарч харваас Молон хаан үнэхээр цэрэг дайчлан ирж явааг харжээ. Үүнийг үзээд Муулихай ван гурван дүүдээ цэрэг өгч Молон хааныг тосон байлдуулахаар илгээж, өөрөө сөгдөн мөргөж, тэнгэрт цацал өргөн:

“Дээд тэнгэр чи мэд
Дээд нь болох суут Богд чи мэд
Үрд чинь би сайн хийлээ
Үр чинь надад муу сэтгэнэм
Алтан ургийн Молон хаан
Албат болсон Муулихай ван хоёрын
Хар цагаан хоёрыг ялган сахих
Хайрлах зарлигаа та мэд” гэж айлдав.
Ийнхүү Молон хаан 1466 онд Муулихай вангийн гарт тэнгэрт халив. Молон хаан залгамжлах хүүгүй ажээ. Молон хаан Муулихайд алуулсныг хатан Мөнгөлдэй нь олж мэдээд, хааны онгон дээр ирж цацал цацаад:
“Хайран их төрийг эвдүүлсэн
Хамгийн эзэн, хаанаас минь хагацуулсан
Мөнх, Хатабух хоёр
Бүтэн их төрийг минь бүрэлгэсэн
Бүгдийн эзэн, хаанаас минь хагацуулсан
Мөнх, Хатабух хоёр гэж уйлан гашуудахад

Муулихай ван, даяар олон түмэн үүнийг сонсоод эзэн хаанаа хилсээр хороосноо мэдээд ихэд гашуудан гэмшиж Мөнх, Хатабух нарыг баривчлан хороов.
Молон хаанаас хойш Муулихай ван төр эзлэн суусанд Монголын ихэс дээдэс ялангуяа Алтан ургийнхны сурвалжит ноёд эрс эсэргүүцэн тэмцэх болов. Энэ үед Тайсун хааны өөр эхт дүү Мандуул (1426 -1479), Агваржин жононгийн ач “болох жонон” Баянмөнх, Уйгудын Бэгэрсэн, түүний дүү Исмайл нар ихээхэн хүчирхэгжиж хаан ширээний төлөө тэмцэл явуулах болов. Уйгудын ноёд сурвалжтанууд өөрсдийгөө эртний Брияадайн хөвүүн Шарайдайн хойчис гэх тул тэднийг бас Ихэрэд гэж нэрийддэг аж.

Тайсун хааны ор залгасан Махкурс, Молон нар цөм хальсанд Мандуулын дорд сайд нар цөм ... танаас өөр суурийг эзлэх хүнгүй та сууринд сууваас зохилтой хэмээснийг Мандуул зөвшөөрч түүнийг Хасардайн зоон дахь зуны өргөөнд хонин жил (1472 он) их ор суулгажээ. Мандуул хааны төрийн Их хатан Мандухай нэрт бөлгөө.
Мандуул хаан ор суумагц Монголын дотоод хямрал тэмцлийг намжааж, төр улсаа төвхнүүлэхийн төлөө “цэрэг морио тэгшлэн” юуны түрүүнд хаан ахын хөвгүүн Махкурсыг алсан ялыг асуун Долоон түмэд /7 отог/ -ийн Доголон тайжийг довтлон цохиж эрхэндээ оруулав. Улс орны амгаланг бодолцож Уйгудын Бэгэрсэнд Борогчин гүнжийг, Цэгүд аймгийн хошой тавнанд Эгшиг гүнжийг өгч төрийн ураг барилдахуй ёсоор эв найрыг эрхэмлэн Бэгэрсэнд улсын тайш өргөмжлөв.
Энэ үед Урианхайн хутагт Шүүстэй баатар Ойрадын голын мянганы Өгөөдэй тайбу, Харчны Булай, Сартуулын Баянтөр мэргэн, Баяндай ахлах зэрэг Ойрадын дөрвөн баатарын хамтаар Хархуцаг мэргэн тайжийн хүү Агваржин жононгийн ач Баянмөнхийг өөрийн охин Шихэрийн хамт хүргэж ирсэнд Мандуул ихэд талархан “Боржгоны үрс үл тасрах болтугай” гэж түүнд “болох жонон” цол шагнаж, Ойрадын дөрвөн баатарт “Дархан” цол соёрхож Урианхайн хутагт Шүүсийнхнийг үрийн үрд “хуримын бэлэг” шагнахаар тогтож “зайсан” ноён болгожээ.

Мандуул хаан, Болох жонон, Ойрадын дөрвөн баатартай хүч хамсран “Молон хааны учир хариу нэхье” хэмээн тохирч, Оннигуудын Муулихай ванг дайлахаар шийдвэрлэсэнд хорчны баатар Шүүстэйн хүү Өнөболд ван /ноён Болд ч гэж гардаг/ Мандуул хаанд золгож Есүхэйбаатар эцэг маань бүлгээ. Өэлүн эхээс Хасар, Хачун, Отчигин бид нэгэн хэвлийтэй бөлгөө. Манай эцэг Хасарыг эзэн Богд дагуулан Сочил эхээс төрсөн Бэгтэрийг хороож, Бэлгүдэйг дагуулав. Түүний өшөөгөөр эдүгээ Молон хаан хорлогдов. Түүний ялыг би асууя гэж цэрэглэн мордож Муулихай ванг дайлж, Молон хааны үед алдсан “Алт суулгасан болд дуулга” –ыг авч ирэв. Ийнхүү “Хавт Хасарын хойчис /үр/, хааны үрд /төрд/ бас нэг тус хүргэсэн нь энэ” гэж түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ.
“Болох Жонон” Баянмөнх Мандуул хаанд хүч хавсран, эрх мэдэж “Зүг зүг туг хийсгэн” бутарч сарнисан Зүүн Монголын ноёдыг хураамжлан зургаан түмнийг төвшитгөж, хаан, жонон хоёр эв эеэ нэгтгэж дотоодын самууныг дарж, ард олныг амар жимэр болгожээ. Гэтэл Уйгудын Исмайл, Даян өндөрийн харуулын захирагч Дэргэн хан хоёр хамсан Бэгэрсэнг хороож улмаар Мандуул хаан, “болох жонон” Баянмөнх хоёрын эсрэг томоохон эвсэл байгуулан тэмцэж эхлэв.
Мандуул хаан, “болох жонон” хоёрын хооронд зөрчил үүсэн, эвдрэлцсэн учрыг түүх сударт нарийн тодорхойлж тэмдэглэн үлдээжээ.
Энэ тухай сурвалжид тэмдэглэснийг товчлон өгүүлбэл:
Нэгэн өдөр Халиугчны Хонхули гэгч хааны ордонд ирж бараалхах үед Мандуул хаан: Би хаан суугаад Боржигон овогтныг дахин мандуулав ... олон улс одоо юу хэлэлцнэм хэмээсэнд

Хонхули: Мандуул хаан ор сууснаар манай төр тогтуун болов гэж хэлэлцнэм ..... бас.....бас “болох жонон” хааныг хорлож, хатан Юнгэнийг чинь авъя гэнэм гэж хэлэлцэж байна хэмээн” ховын үг зөөжээ. Хожимын өдөр хаан, жонон хоёр Хонхулийн үгийг хэлэлцэж, биднийг завсардуулах муу ухаан сэджээ гэж Хонхулийг барьж “Төрөл дотор золбин үг гаргаж, төр гүрнийг хагацуулахыг оролдов” гэж ял тулган хошууг нь огтолж шийтгэв.
Гэвч энэ самуун оролдлого үүгээр дууссангүй Исмайл тайж хаанд ирж “Хонхулийн үг үнэн байх магад. Хаан баахан хүнд шийтгэжээ. Жононд туршуул илгээж байдлыг асуу” хэмээн ятгаад ордноос гарч жононгийн өргөөнд очоод мөн л “Би Мандуул хаанд очив. Хаан Хонхулийг шийтгэснээ гэмшиж, чамайг муу сэтгэнэм” гэсэнд Болох жонон: Гэмгүй хүнд хаан муу сэтгэнэм гэдэгийг би итгэхгүй байна гэсэнд, Исмайл: “Жонон та хичээхтүн, тун удахгүй туршуул ирэхийг үзэх буй заа” гээд оджээ.
Үүний дараа удалгүй Мандуул хаанаас “ Салхи үгүй бол давалгаан үл болох буй заа гэдэг. Болох жонон дүү чухам юу ямар санаа агуулж буйг мэдъе” гэж туршуул илгээв гэсэнд жонон Исмайлийн үгийг санаж “Хаан ах намайг үл итгэнэм. Надад муу сэтгэнэм хэмээх нь үнэн буй заа” гэж бодоод хар цагаан дуугүй зайлж оджээ.
Элч ирж учрыг мэдүүлмэгц мандуул хаан ихэд хилэгнэж “Бодвоос над муу сэтгэх нь үнэн аж. Би нуган үргүй билээ. Намайг үгүй болсон хойно, хатан бэргэд, хамаг улс үүнийх билээ. Гэтэл өнөөгөөс яаран хэт санах нь муу байнам” хэмээн цэрэг дайчлан Исмайлийг дуудан ирүүлж жононг барьж ирэхтүн гэж зарлиг буулгав.
Загатнасан газар маажив гэгчээр Исмайл ихэд баясан цэрэг авч жононгийн зүг өдөр шөнөгүй довтлон одов. Болох жонон үүнийг мэдээд “Би юуны учир ийм заяа муутай төрөв. Өлгийтэй ахуйгаас минь эхлэн аюул дагаж, одоо ч Мандуул авга маань юуны учир амар суулгах үгүй болов” хэмээн зайлан зугатаж ганц төрсөн үр Батмөнхийг Балгачны Бохойд өгч асруулан Шихэр хатны хамт зугатан яваад Юншээбүүгийн Цагаан, Төмөр, Мөнгө, Хар Боди нарын гарт тэнгэрт халив. Энэ тухай хожмын түүхч

Цэмбэл гүүш:
“Улс ардыг хутган салгахуйд хичээгч хүмүүн
Ураг, амраг дотно нөхдийг тараамуй
Урсгал усан үргэлжид довтлон цохилж
Ургаа хаднаа ч ором гарган хагалъюу
Хүйтэн хожуулаар галыг хөндвөөс
Хүрхрэн бүхий галыг сөнөөмү
Хөвхүй, мэрхүй ардыг үйлэнд түшвээс
Хур улсыг зовоо юу” гэж халаглан бичсэн нь буй.
Мандуул хааны хүчин буурч, насан өтөлж, өвчин хуучинд дарагдан доорхи түшмэд ноёд нь тус тусдаа туг хийсгэн салсан үед Мандухай сэцэн хатан олон жил үргэлжилсэн ихэс дээсийн самуун байдал, дотоодын хямралыг зогсоож, хааны эрх мэдлийг сэргээхийн төлөө хүчлэн чармайж, долоохон настай Батмөнхийг хааны ор суулгаж, өөрийн биеийг үл огоорон төрийн хэрэгт зольсноор Монголын төр дахин сэргэн мандах эхлэлийг тавьж чадсаныг түмэн олон уншигч авхай нар бэлхнээ мэдэх бөлгөө. Унасан төр, алдарсан улсыг сэргээсэн Батмөнх Даян хааны үе шиг Монгол орон маань мандан бадрах болтугай.

Уншигч таныг залхааж урт удаан нуршсан энэхүү бичвэр бол үлгэр домог ч биш, хэн нэгний санаанаасаа зохиосон зүйл ч биш, Монголын төрийн түүхэнд олон олон авилгач, зусарч бялдууч түшмэдүүдийн үлдээсэн хар мөрөөс зөвхөн хаантай холбоотой цөөн ганц хоёрыг нь тэмдэглэн үлдээсэн нь энэ бүлгээ.
Хоёрыг харгалдуулж хоорондоос нь эрх мэдэл, эд хөрөнгө, албан тушаал завшигч зальхай авилгач түшмэдүүдийн хорон санаа улс орныг өнөө хэр сүйрүүлж, өрх гэрт орж ирж байна. Зөвхөн ганц жишээ дурдъя. Ээж аав хоёр нь Солонгост ажилладаг “хоёр пацан” аавынхаа ээж буюу авга эмээ дээрээ асрагддаг байв. Нөгөө хоёр нэг өдөр ээжийнхээ аав буюу нагац өвөө дээрээ ирж авга эмээ нь огт махан хоол өгөхгүй байна гэж хов /зарга/ мэдүүлжээ. Нагац өвөө үнэмшиж, Солонгос уруу утас цохиж охиндоо хадам эх нь хоёр хүүхдэд нь махан хоол өгөхгүй байгаа тухай хэлжээ.
Бэр нь хадам ээж үрүүгээ утасдаж сар бүр мөнгө гуйвуулсаар байхад хоёр бяцхан үрд нь хоол унд өгөхгүй байгаа талаар зэмлэж аашилж, харааж загнажээ. Унтах нойр идэх хоолоо хасан байж ганц хүүгийнхээ удам залгах үрсийг алган дээрээ бөмбөрүүлэн аль амттай болгоноо өгч асарч байсан авга эмээ нь бэрдээ голдоо ортлоо гомдож, цухалдахдаа ухаан алдан унаж амь насаа алдах шахжээ.

Зулгуйч түшмэдүүдийн хоёр нүүртэй хорон санаа Монголын төрийг доройтуулж, өрх гэрийг ч хордуулж байна.

2010.09.09

БӨХ ГҮНЖ БУЮУ ХОТОЛ ЦАГААН ГҮНЖИЙН ДОМОГ

2010 оны 9-р сарын 05, Ням гариг, 20:52

С.Отгонбаяр

"Монголын их хатдын Нууц Товчоо" номын зохиолч Жэк Уотерфорд саяхан Монголын эзэнт гүрний үеийн гүнжийн талаар бичсэн нийтлэлийг уншигч та бүхэнд хүргэж байна. Энэ эрхэм "Чингис хаан: Орчин цагийн дэлхийг үүсгэн байгуулагч" номоо дэлхийн 20 хэлнээ хөрвүүлэн хэвлэсэн бөгөөд түүнийг Монгол Улсын Засгийн газар 2007 онд "Алтан гадас" одонгоор шагнаж байжээ.Чингис хаан 1206 онд Монголын эзэнт гүрнийг байгуулсан цагаас хойш Наадам гэж нэрлэсэн үндэсний баярыг жил бүр уламжлал болгон зохион байгуулж, эрчүүд бөх барилдан хүч бяраа үзэх болжээ.
Монгол бөхчүүд цээж хэсэг нь ил гарсан урт ханцуйтай хантааз өмсөн барилддаг аж. Энэ нь өрсөлдөгч бөх нь эрэгтэй хүн гэдгээ илтгэн харуулсан утгатай өмсгөл юм. Барилдаад дийлсэн бөх болгон гараа дээш өргөн шувууны элэн халин нисч буй хөдөлгөөн хийдэг. Энэ хөдөлгөөн нь ялагчийн хувьд ялалтын бүжиг болохоос гадна Монголын түүхэн дэх хүчирхэг эмэгтэй тамирчинд хүндэтгэл үзүүлж байгаа нь энэ аж. Бөх гүнж буюу нэг ч эрд унаж байгаагүй энгүй хүчтэй гүнжийн түүх байдаг юм.

Монголын эзэнт гүрний Хайду хааны охин, Чингис хааны тав дахь үеийн удам угсааны гүнж Хутулан буюу Хотол Цагаан 1260 онд төржээ. Хубилай хаан Хятадын соёл бүхий тансаг амьдралыг илүүд үзэж байсан бол Хутулун гүнж суурин иргэншлийг тийм ч сайшаадаггүй байжээ. Хутулун гүнж эрүүл чийрэг, биерхүү байсан учир эрийн гурван наадмын төрөл болох бөх, хурдан морь, нум сум харвах тэмцээнд хүч бяраа үздэг байв. Үүнээс гадна баатар эрсийн морьт тулаан зэргийг ихээр сонирхдог байжээ.

Монгол бөхчүүд биеийн жин, хэмжээнээс үл харгалзан хоорондоо барилддагаас гадна барилдах талбайн хувьд хязгаар байдаггүй. Хоёр өрсөлдөгч бие биенийхээ тохой болон цээжин биеийг түрүүлж газар хүргэсэн нь түрүүлдэг уламжлалтай. Жижиг болон ур чадвар муутай бөхчүүд багахан хугацаанд л өрсөлдөгчдөө ялагддаг бол хүч тэнцүү бөхчүүд бие биенийхээ гарыг хориглон барьц өгөхгүйн тулд тэмцэлдэн нэгнийгээ газарт унагаах хүртэлх тэдний тэмцэл хоёр бух, заан ноцолдож байгаа мэт харагддаг.

Хутулун гүнж 14 ахтай бөгөөд тэрбээр хүдэр чийрэг ах нартайгаа ноцолдон өсч, тэднийг хүч бяраар дийлэхийн тулд багаасаа л тэдэнтэй өрсөлдсөөр иржээ. Нас биед хүрсний дараа гүнж олон нийтийг хамарсан тэмцээнд оролцох болж, бөхөөр түүнийг дийлэх хүчтэй эр ховор болжээ. Үүнээс гадна тэрбээр ялагдсан бөхчүүдээсээ морь авч, эд хөрөнгө нь ч нэмэгджээ. Эцэстээ Хутулун гүнжийн малын тоо толгой эзэн хааны малын тоотой тэнцэхээр их болжээ. Хутулан гүнж өөрийг нь унагасан бөхтэй гэрлэнэ гэж зар түгээн харин түүнтэй барилдаад ялагдсан бөхөөс 100 адуу авсаар ийнхүү малын тоо толгой нь 10 мянга гаруй болтлоо өсөн үржжээ.

Монголын овог, аймгуудын дунд Хутулун гүнжийн нэр хүнд түгэн дийлдэшгүй дархан аварга хэмээн цоллогдох болжээ. Хутулун гүнж хүч бяраараа олны хүндэтгэлийг хүртсэнээсээ гадна эцэг Хайду хааны цэргүүдийг удирдан тулаанд орж, ялалт байгуулж байжээ. Түүний эцэг Хайду хаан Хубилай хааны бодлоготой төдийлөн санал нийлдэггүй байжээ. Хутулун гүнж хосгүй чадвартай байсан тэрбээр цорын ганц нь байгаагүй аж. Монгол эмэгтэйчүүд бүгд л эрчүүд шиг моринд гарамгай, нум сум сайн эзэмшсэн байжээ. Эмэгтэйчүүд гар тулаанаас илүү зэвсэг барьсан тулаанд илүү сайн байв. Нум сум харвах хэдийгээр биеийн хүч их шаарддаг ч дайнд гол үүрэг гүйцэтгэдэг. Эртний монгол охид багаасаа л нум сум харвах сургуулилт хийдэг байжээ. Нүүдэлчин монголчууд хөвгүүн охин гэлгүй тэдэнд нум сум харвахыг заадаг байв. Учир нь хүүхдүүд малаа хариулж байхдаа гадны халдлагаас эд хөрөнгөө хамгаалахад энэ чадвар тус болдог байжээ. Хөвгүүд голчлон тэмээ, адуу зэрэг том биетэй малаа хариулдаг бол охид хонь, ямаа гэсэн жижиг малаа хариулдаг байв. Гэхдээ том бод
малаас илүү жижиг бог мал руу чоно халдах нь их байсан учир охид илүү их хамгаалалт хэрэгтэй байжээ.

Хутулун гүнж, тулаан болон спортын аль алинд амжилт гаргаж байсан бөгөөд түүнийг дийлэх эр гарч ирэх хүртэл хүнтэй суухгүй гэсэн хэвээр байжээ. Түүнтэй суухыг хүссэн олон эрчүүд мөрийнд тавьсан адуугаа алдахаас гадна эмэгтэй хүнд унан нэг ёсондоо нэр төрөө гутаадаг байсан аж. Улмаар түүнийг дийлэх эр гарч ирээгүй учир Хутулун гүнжид атаархагчид худал цуу яриа дэгдээн гүнж эцэгтэй цус ойртсон гэж яриа дэгдээсэн байна. Эцгийнхээ нэр хүндийг сэвтээхгүйн тулд Хутулун гүнж аавынхаа итгэлт хүмүүсийн дундаас эр нөхрөө сонгон түүнтэй барилдахгүйгээр гэрлэжээ. Тэрбээр хүнтэй суусан ч гэлээ гүнжийг дийлэх хүчтэй бөх тодроогүй байлаа.

Хутулун гүнж бөхийн дэвжээнд ч тулааны талбарт ч үргэлж ах нараасаа илүү байсан. Хайду хааны хувьд ч гүнж хамгийн хайртай хүүхэд нь байв. Түүнчлэн тэрбээр 1301 онд өөд болохоосоо өмнө Хутулун гүнжийг хаан ширээндээ өргөмжлөх хүсэлтэй байжээ. Харин түүний ах нар үүнийг эсэргүүцдэг байв. Гүнжийн хувьд тэрбээр хаан ширээнээс илүү цэргийн жанжин болохыг илүүд үзэн ах Оруны улс төрийн бодлогыг дэмжин ажиллахаар болжээ. Тэд тийм ч удаан хамт ажиллаагүй бөгөөд Хутулун гүнж 1309 онд 45 насандаа өөд болжээ. Түүний үхлийн талаар тодорхой тайлбар байдаггүй учир улс төрийн хуйвалдааны улмаас амь насаа алдсан гэж ярьдаг байна.

Марко Поло болон лалын орны зарим түүхэнд Хутулун гүнжийн талаар дурсан ярьсан байдаг ч түүхийн манан будан түүний тухай түүх бараг мартагдан алга болжээ. Харин XVIII зуунаас эхлэн энгүй хүчтэй бөх гүнжийн тухай түүхэн яриа сэргэжээ. 1710 онд Францын эрдэмтэн Франсуа Питис де Ла Крой Монголын эзэнт гүрний удирдагч Чингис хааны тухай анхны намтар цадигийг хэвлэх үедээ Азийн утга зохиолын сэдэвтэй олон ном, домог яриа гаргажээ. Түүний бүтээлийн хамгийн шилдгийн нэг нь Хутулун гүнжийн түүхээс үүдэлтэй зохиол юм. Тэрбээр зохиолдоо Хутулун гүнжийг Алтан хааны 19 настай Турандот буюу турк охины дүрээр дүрслэн гаргасан байна.

Энэ зохиолд Хутулун гүнжийн бөх барилдах эр нөхрөө сонгох хүсэлтийг нь өөрчлөн гурван оньсого болгон өөрчилжээ. Үүнээс гадна Хутулунд унасан бөхчүүд мөрийнд тавьсан адуугаа алддаг байсан бол жүжгийн зохиолд Турандоттой суухыг хүссэн эрчүүд гурван оньсогыг тааж чадахгүй бол амиа өгдөг аж. Энэ зохиолоос тавин жилийн дараа Италийн нэрт зохиолч Карло Гоззи мөн энэ зохиолоор уран бүтээл туурвин Фредрих вон Шиллер энэ зохиолыг герман хэлнээ хөрвүүлж, Хятадын гүнж Турандот жүжгийг 1802 онд Иоханн Вольфганг вон Гоете Германы Веймар хотын театрын тайзнаа найруулан үзэгчдийн хүртээл болгожээ.

Үүнээс бараг нэг зууны дараа Италийн хөгжмийн зохиолч Гиасомо Пуччини Турандот дуурь дээр 1924 онд өөд болох хүртлээ ажиллажээ. Түүний зохиол нь баатарлаг эмэгтэй бус хайртай хүнээ насан туршдаа хайсан эмэгтэйн түүнийг өгүүлжээ. Пуччинигийн найруулсан Турандот уг уран бүтээлчийн хамгийн шилдэг бүтээлийн нэг болсон бөгөөд энэ дуурийн жүжигт өөрөөсөө дорд гаралтай эрэгтэйтэй суухаас татгалзаж буйг эмэгтэйн түүхийг өгүүлсэн байна.

Өнгөрсөн түүх бидэнд хүмүүсийн сэтгэл зүрхэнд хоногшин үлдсэн хэн нэгийг эргэн сануулдаг билээ. Өрнөдийн соёлд Хутулун гүнжийн домог бардам эмэгтэйн түүх болон үлджээ. Харин монголчуудын хувьд тэрбээр энгүй хүчтэй эмэгтэй бөх, эрэлхэг баатар эмэгтэй гэдгээр үлдсэн юм. Монгол бөхчүүд ялах болгондоо ялалтын бүжгээ хийж байгаа нь Монголын түүхэн дэх аугаа эмэгтэй бөхөд хүндэтгэл үзүүлж байгаа юм. Монгол бөхийн уламжлал болон дуурийн жүжгийн аль аль нь дэлхийн түүхэн дэх хамгийн аугаа тамирчин эмэгтэйн амьдралыг дүрслэн харуулж байгаа билээ.