Тусгаар тогтнол

Өнөөдөр 10 цаг 50 минут

1936 оны Монгол–Зөвлөлтийн харилцан туслалцах протокол хийгээд

Монголыг тойрсон гэрээ хэлцлийн тухай

Нэг. Аливаа улс гүрний амин чухал асуудал бол тусгаар тогтнол. Бид Манжийн дарлалаас салж тусгаар улсаа тунхаглаад 99 дэх жилийнхээ босгыг алхаж явна. Энэ хугацаанд Монгол улсын тусгаар тогтнол 1919 оны 11-р сард Хятадын генераль Сю Шүжан үлэмжхэн цэрэгтэй Монголд шууд цөмрөн орсон үед нэг ганхаж, 1939 оны 5-р сард Японы 6-р армийн анги нэгтгэлүүд дорнот хилээр цөмрөн орж ирсэн үед бас дахин нэг доргисон удаатай. Монгол орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө үе үеийнхний урссан цус, асгарсан хөлс, шаналсан сэтгэлийг бид тэр бүр санаж явдаг билүү.

Японы цэрэг 1931 оны 9 сард Мүгдэн хотыг довтолж, 1932 оны 1 сард Манжуурыг эзлэв. Мөн оны 9 сард Манж чин улсын сүүлийн эзэн хаан Пу И-г залж Манжго улс гээчийг байгуулснаа зарлаж өвөрлөгчийн Хөлөн буйр, Жирэм, Зост, Зуу-Үд зэрэг чуулган /аймаг/-ыг эзлэн авч Автономит Монгол улс гэгчийг Манжго улсын бүрэлдэхүүнд байгуулснаа зарлаж, Японы цэргийн хүчийг нутаг дэвсгэртээ байрлуулах тухай цэргийн холбооны гэрээ байгуулж, Квантуны армийн командлагчийг Манжго дахь Японы элчин сайдаар томилов.

Зүүн хойт Хятадыг эзлэн авсан Японы цэргүүд 1934 оны эцэс 1935 оны эхээр БНМАУ–ын дорнот хилд тулж ирэн, хилийн дагуу цэргийн хүч хуримтлуулах, засмал зам, төмөр зам, холбооны шугам тавьж, нисэх онгоцны буудал, цэргийн бэхлэлт барьж байгуулж эхлэв.

Манай улсын дорнот хил дээр дайны хярвас ханхалсан ээдрээ түгшүүртэй хэцүү үеүүдэд П.Гэндэн тэргүүтэй Монголын төлөөлөгчид Зөвлөлт засгийн газрын урилгаар 1934 оны 10 сар, 1935 оны 12 сард хоёр ч удаа Москвад айлчилж гэрээ хэлцэл хийсний дүнд 1936 оны 3 дугаар сарын 12-нд БНМАУ, ЗСБНХУ-ын хооронд “Монгол-Зөвлөлтийн харилцан туслалцах протокол”-д Улаанбаатар хотноо гарын үсэг зурав. Тус протоколоор “БНМАУ ба Зөвлөлийн Засагт Нийгэм Журамт Бүгд Найрамдах Холбоот Улсыг ямар нэгэн гуравдугаар этгээд халдан довтолбол бие биедээ тусламж үзүүлнэ” хэмээн өмнө нь тохирсон аман хэлцлийг хүчин төгөлдөр баримт бичиг болгож, манай улсыг олон улсын харилцааны эрх зүйн субьект гэдэгийг сануулсанаараа чухал үйл явдал болсон юм. Энэхүү үйл явдлаас хойш 74 жил өнгөрч байгаа ч өнөө хир түүхэн ач холбогдлоо алдаагүй байгаа билээ.

1936 оны 3 сарын 01-нд И. Сталин АНУ-ын “Скриппс-говард ньюспейперс” сонины нэгдлийн дарга Рой Говардтай хийсэн ярилцлагадаа “хэрэв Япон БНМАУ-ын тусгаар тогтнолд халдан довтлох аваас бид БНМАУ-д туслах болно. Бид БНМАУ-д 1921 онд тусалсан шигээ тусална” гэж мэдэгджээ. Ийнхүү БНМАУ-ын Засгийн газрын хүсэлтийн дагуу Зөвлөлтийн цэргийн анги, нэгтгэлүүд Монголын нутагт ирж, тус улсын дорнот хэсэгт байрлав. 1936 онд батлан хамгаалах зардлыг 2 дахин, цэргийн тоог 30.0 хувь, зэвсэг техникийн хангамжийг 40.0 хувь нэмэгдүүлэв.

Цэргийн түүх судлаач, эрдэмтэдийн үзэж байгаагаар Халх голын дайн 1939 оны 05 сарын 11-нд хорь орчим км газар японы 6 дугаар Армийн анги нэгтгэлүүд БНМАУ-ын дархан хилд гэнэт халдан довтолсноор эхэлжээ. Энэхүү байлдаанд хоёр талаас 1000 гаруй нисэх онгоц, 600 гаруй их буу, минемет, 200.0 мянга орчим цэрэг, 1000 орчим танк, хуягт оролцож, байлдааны ажиллагаа 4 сар шахам үргэлжилсний 2 сар шахам нь жинхэнэ цус асгаруулсан тулаан байсан байна.

Монгол Зөвлөлтийн цэргийн ангиуд манай нутагт цөмрөн орж ирсэн Квантуны армийн анги нэгтгэлүүдийг нэгэн зэрэг хэсэглэн бүслэн авч хүчийг сарниулах тактик хэрэглэсэн нь амжилтанд хүрч Японы 25.0 мянга цэрэг дайны талбарт амь үрэгдэж, манай талаас 9824 хүн үрэгдэж шархтжээ. Японы “Асахи” сонины 1939. 10. 04-ний дугаарт “Болж өнгөрсөн үйл явдал нь цар хүрээ хүнд ноцтойн хувьд нэг өдөр ярьж барахгүй тийм өргөн агуулгатай ажээ. Монголын талд манай цэргийн хүүр багширч үлджээ …… Номун хааны районд олж авсан сургамжаа бид хатуу санаж байх хэрэгтэй” гэж бичиж байсан байна. Халх голын дайнд оролцсон ахмадуудын дурсамжинд агаарын тулааны үед нар харагдахгүй болж байсан тухай яриа нь тийм ч ор үндэсгүй зүйл биш бололтой. Зөвхөн 1939 оны 06 сарын 27-нд гэхэд Тамсагт байрласан манай нисэх базыг Японы 24 хүнд бөмбөгдөгч, 6 хөнгөн бөмбөгдөгч, 77 сөнөөгч нийт 107 онгоцоор довтолсон байна. Халх голын энэ дайнд японы тал 660 онгоц, Зөвлөлт-Монголын тал 204 онгоцоо алджээ. Зуу зуугаараа нисэж яваа онгоц байтугай, арав хориороо цуваад явж байгаа машин хараагүй Монголчуудын хувьд энэ агаарын тулалдаан үнэхээр сүрдмээр, гайхмаар байсан нь хэнд ч ойлгомжтой байгаа байх.

Ийнхүү Монгол-Зөвлөлтийн арми манай хилд шургалан орсон дайсныг бут цохиж үлдэгдэл хэсгийг нь үлдэн хөөж хилийн дээс давуулснаар Халх голын дайн дуусгавар болж Япончууд 1939 оны 9 дүгээр сарын 16-нд бууж өгөх гэрээнд гарын үсэг зурснаар төгсгөл болсон түүхтэй билээ.

Японы зүгээс удаа дараа хилийн зөрчил гаргаж, өдөөн хатгасан үйлдлийг таслан зогсооход манай дайчид үүргээ сайн биелүүлж, өргөсөн тангарагтаа үнэнч байж, Ш. Гонгор Д. Дэмбэрэл, Ч. Шагдарсүрэн нар Улсын баатар цолоор шагнагдаж байсан бол Халхын голын дайны явцад Л.Дандар, Ц.Олзвой, Д.Хаянхярваа, С.Төмөрбаатар нарын олон хүн энэхүү хүндтэй алдар цолыг хүртэж байсан билээ. Түүх түүхээрээ үлдэж, түмний өмнө байгуулсан гавъяа үүрд мөнх оршдог билээ.

Хоёр. 1905 оны Оросын хувьсгал, 1911 оны Хятадын Синьхайн хувьсгал, 1917 оны 2 дугаар сарын Оросын хөрөнгөтний хувьсгал мөн 1917 оны 10 дугаар сарын “социалист” хувьсгал зэрэг нь Монголын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд хүчтэй нөлөөлсний үр дүнд Манжийн дарлалд 222 жил нухлагдсан Монголчууд тусгаар тогтнолоо зарлаж, 1911 оны 12 дугаар сарын 29-нд Богдыг “Монгол улсын наран гэрэлт, түмэн наст Богд эзэн хаан” хэмээн өргөмжлөв.

Синьхайн хувьсгалын үр дүнд 1912 онд Дундад иргэн улс байгуулагдав. Манж гүрэн задран унаж Монгол, Хятад гэсэн хоёр улс бий болов. Гэтэл дундад иргэн улс өөрийгөө Манжийн залгамжлагч гэж үзэж Монголыг бүхэлд нь эзлэх санаархлаа хүчтэй явуулж, Богд Жавзандамбад нот бичиг илгээж, тусгаар тогтнол гэгчээсээ татгалзан бүр устгахыг шаардсан боловч Богд хаант Монгол улсын Засгийн газар хүлээн аваагүй. Иймээс Хятадын тал шууд Орос улстай Монголын талаар яриа хэлцэл хийж эхлэв.

Монгол ч бас зүгээр суусангүй 1912 онд Монгол улсын Гадаад яамны сайд Чин ван Ханддорж тэргүүтэй, 1913 онд Ерөнхий сайд сайн ноён хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийг хаант Орос улсад илгээв. Төлөөлөгчид Оросын талд Монголын тусгаар тогтнолыг бүрэн хүлээн зөвшөөрөх, түүнд Барга, дотоод Монголыг хамруулах санхүүгийн зээллэг олгох, зэвсэг худалдаалах, Петрбург дэх гадаадын элчин нартай уулзуулж хэлэлцээ хийх бололцоо олгох зэрэг асуудлыг тавьж байв.

Энэ үед Оросын тал Монголын асуудлаар Монгол, Хятадын хооронд хоёр нүүрт бодлого явуулж, Монголос болж Хятадтай дайсагнаж болохгүй, Хятадын шахалтаас болж Монголыг бүр мөсөн орхиж болохгүй гэсэн ацан байдал үүссэн байжээ. Хөрш зэргэлдээ хоёр улс зэрэг илч төлөөлөгчдөө илгээж, нэг нь болохоор Барга, Өвөр Монголыг оролцуулаад тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч өгөөч гээд гүйгаад байдаг. Нөгөө нь юу яасны чинь Барга, Өвөр Монголыг өгөх, Ар Монголын тусгаар тогтнолыг цуцал, Хятадын нэг хэсэг гэж үз гээд тулгаад байдаг. Энэ үед хаант Оросын дотоод байдал дайн дажинтай тайван бус бусдад санаа бодлоо тулгах нь байтугай, өөрсдөө яая гэж байсныг хэлэх үү?

Аль алиных нь хүсэлтийг харгалзаад алтан дунджийг барьсан биз. Ингээд Орос Хятадтай “Ар Монголыг Хятадын эзэнт эрх бүхий автономит улс” байлгахаар 1913 оны 9-р сард сэм тохирч, улмаар 1915 онд Хиагтад болсон Орос, Хятад, Монгол гурван улсын хэлэлцээрийн үеэр хоёр их хөрш хавсайдан өөрсдийнхөө болзлыг тулган хүлээлгэснээр Монголын тусгаар тогтнол дахин алдагдах бодит аюул тулгарсан юм. Ийнхүү 1914 онд Тагна Урианхайн хаант Оросын протекрат болж, Алтай нурууны өмнөт бэл, Хар Эрчис, Чигил, Булган, Өрөнгө гол, Өрөнгөр нуурын сав дагуух Монголын нутаг Хятадын мэдэлд оржээ. Үүгээр Өвөр Монгол, Барга болон бусад Монгол угсаатны Монголын төрдөө нэгдэн нийлэх гэсэн хүсэл эрмэлзэл хөсөр хаягдсан түүхтэй.

Монголчууд үндэсний тусгаар тогтнолоо гүйцэд сэргээхийн төлөө үргэлжлүүлэн тэмцэхдээ мөн л умарт хөрш Орос улсыг түшсэнээр 1921 оны Ардын хувьсгал ялж, Монголын үндэсний тусгаар тогтнол үндсэндээ бүрэн хангагдсан гэж хэлж болох билээ.

Орос, Япон хоёр Ар, Өвөр Монголд өөрсдийн ашиг сонирхлын хүрээг тэлэх нууц хэлцлийг 1907 онд байгуулж, 116–р уртрагаас зүүн тийшээ Японы, баруун тийшээ Оросын нөлөөг бэхжүүлэхээр тохиролцож бие биеийн ашиг сонирхлыг зөрчихгүй гэсэн үүрэг хүлээж, 1912 оны 6 сард гарын үсэг зурсан учраас гуравдагч хөрш /Япон/-өөр төлөөлөл болгон олон улсад тусгаар тогтнолоо зөвшөөрүүлэх гэсэн Богд хаант Монгол улсын бодлого мухардалд орсон юм. Бүр 1689 онд Манж, Ар Монголыг эрхшээлдээ оруулмагц Орос улстай Нэрчүүд “Найрамдлын гэрээ” байгуулснаар Манжийн эсрэг Ар Монголд 1757-1758 онуудад тусгаар тогтнолынхоо төлөө боссон Монголчуудыг манлайлж явсан Чингүнжав, Ойрдын Амарсанаа нарын эх орончид хойд хөрш Оросоос тусламж дэмжлэг авах боломжийг хааж, гарыг нь мухарлаж байсан удаатай билээ.

Жижиг буурай орны хувь заяаг шийддэг Их гүрний бодлого өнөөдөрч хэвээр байгаа гэдгийг залууст сануулах зорилгоор үүнийг тэрлэснийг уншигч авхай эргэцүүлнэ биз дээ. Сүүлийн үед Монгол дахь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд хойд хөрштэй харш, урьд хөрштэй уриалгахан хандах бодлого баримталдаг болсон нь илэрхий харагдаж байгаа билээ. Аз уу эз үү бүү мэд. Нэг гэгээн цагаан өдөр Оросууд наадах чинь тэртээ тэргүй танайх болсон авбал ав харин бидэнд үлдэх хувийг орхичих гээд хэлчихвэл яанаа гэсэн муу совин татах болсныг нуугаад яахав дээ.

М.Далайхүү

Бага хаадын үхэл хийгээд бардам түшмэдүүдийн зовлонгийн тухай

2010 оны 9-р сарын 09, Пүрэв гариг, 20:52

Минжүүрийн Далайхүү
Тайсун хаан, Агваржин жонон, Мандуул тайш нар ахан дүү гурав бүлгээ. 1452 онд Тайсун хаан тэнгэрт хальж, түүний эх ондоо дүү Мандуул 1472 онд хаанд өргөмжлөгдөх хүртэлх 20 жилд 4 хаан тар барьж цөм дэргэдэх ойрын шадар хүмүүстээ хорлогдож ертөнцийн мөнх бусыг үзжээ. Энэ үед баруун (Ойрад), зүүн Монголын хоорондын тэмцэл он удаан жил үргэлжилж, Монгол дахь дотоодын хямрал дээд цэгтээ хүрэв. Хаант төрийг дээдлэн хүндлэх нь хэвээр ч хаан эзнээ бие хүний хувьд хүндлэх, дээдлэх нь эрс буурч, төрийг эрхэмлэх ариун ёсыг аажим аажмаар огоорч хэнд ч захирагдахыг үл хүсэгч том, жижиг ноёд өөрсдийн эрх ашгийг урьтал болгож, дотоодын үймээн самууныг дэврээн, Алтан урагтны зөрчлийг хурцатгах замаар хаан ширээг булаан авах гэсэн далдын бодлого өвөртлөн өөр хоорондоо тэмцэлдэж байжээ. Энэ тухай “.....Төр мэдэхүй сайдаа гадна суулганам. Зэвийн /байлдааны/ морио гэр зуур унанам. Өчүүхэн мэт хүнийг төрд /төрийн хэрэгт / явуулнам. Үрээ морийг зэвлэнэм. Босуул хүнийг төр мэдүүлнэм. Борви хөхүүрт сархад хийнэм”. Яг “Буургүй тэмээ, бухгүй үхэр, азаргагүй адуу, хуцгүй хонь мэт” хэмээн зүйрлэн өгүүлжээ.

1452 онд Тайсун хаан, Агваржин жонон хоёр, ах дүү хоёул зүүн Монголын бүх цэргийг дайчлан сүр хүчээ гайхуулан баруун Монгол /Ойрад/ -ыг дайлахаар цэрэглэн морджээ. Ойрадын Эсэн тайш ч цэрэг эрс, баатар жанждаа дагуулан угтан тосож, баруун, зүүн Монголын хоёр их цэрэг “Дөрөн хар” нэрт газар халз байлдаанд орох болов.

Энэ үед Ойрадын Эсэн тайш, Абдула сэцэн, Садула, Алагтөмөр, Хатантөмөр зэрэг ноёд зөвлөлдөж зүүн Монголтой байлдах уу эсвэл бууж өгөх үү гэж ярилцах зуур Эсэнгийн зөвлөх Дэлэн хүйсийн Абдула сэцэн “Монгол улс нүд муу билээ. Би тэдний дунд очиж хэлж үзъе. Хэрэв амьд буцаж ирвэл биеийг минь өргө, үхвэл үр ач нарыг минь тэжээ” гээд хоёр хүн дагуулан, ихээхэн бэлэг сэлт авч зүүн Монголын цэргийн хүрээ үрүү явжээ. Абдула зам зуур Тайсун хаан мэргэн, Агваржин жононгийн хүү Хархуцаг тайж сэцэн билээ. Хаан жонон хоёрыг хэрхэн хагацуулах вэ? гэж бодол болон явахдаа “Агваржин жононг хаан өргөмжлөе гэж мэхэлбэл болох юу магад”, Ойрадын заяа мэдтүгэй хэмээн шууд Агваржин жононгийн цэргийн хүрээ үрүү шөнө дөлөөр очиж “Манай Ойрад танай зүүн Монголд бууж өгье. Жонон чамд бууж өгөхөөс бус Тайсун хаанд бууж өгөхгүй. Бид бас Тайсун хаан чамайг асар муугаар хэлж байсныг үзэж сонссон гэж ховлон” хэлжээ. Ийнхүү Агваржин өөрөө хаан болж, Эсэнд жонон цолоо өгөхөөр тохиролцож Тайсун ахынхаа эсрэг, улсын хааныхаа эсрэг Ойрад лугаа цэрэг нэгтгэж мордов. Хүч хавсарсан тулаанаас амь зулбан гарсан Тайсун хаан Хэнтий ханыг зорин явж байгаад Горлосын Цэвдэн (харимал хадам) –д хорлогдож 1452 онд нас барснаар Их хааны ор эзгүйрчээ.

Энэ үед Ойрадын ноёд өвөр зуураа чуулган хийж их хэргийг хэлэлцэн:
“Өөрийн төрлөө эс санасан хүн
Манай төрлийг санам уу?
Өөрийн төрөө эс санасан хүн
Хүний төрийг санам уу?
Өөрийн нэрээ эс санасан хүн
Манай нэрийг санам уу?
Өөрийн галд ус хийсэн хүн
Манай галд тос хийв гэж үү?” хэмээн зөвлөлдөв.

Энэ ер нь хэнд сайн жонон болох вэ? гэж хэлэлцэн түүнийг гэнэдүүлэн хороохоор тохиролцов. Ийнхүү Ойрадууд Агваржинд хаан өргөмжлөх, Эсэнд жонон цол соёрхох их найр хурим хийнэ гэж жононг залж, ганц шөнийн дотор түүний 33 өрлөгтөн, 44 отогтон, 61 хэнгэрэгтэн 108 шадар хүмүүсийн хамт хүйс тэмтэрч Эсэн баруун, зүүн Монголыг нэгтгэсэн “Их Юань улсын тэнгэрлэг Богд” хаан гэж 1453 онд өөрийгөө өргөмжилж, өөрийн хүү Амасанчийг тайшаар томилов. Энэ үеэс хойш “Ноёдын үхэл чуулганд, нохойн үхэл бутанд” гэсэн үг ам дамжин яригдах болжээ.
Байдал ингээд тогтворжсонгүй. Төдий удалгүй Ойрадын ноён Алагчансан тэргүүтэй том ноёд үймээн дэгдээн “Эсэн чи Алагтөмөрийн баатараар, Хатантөмөрийн хатуу зоригоор, Абдула сэцний уран аргаар Ойрад, Монгол хоёрын төрийг авч хаан суусан бус уу? ганц чиний хүчин билүү?” хэмээн 1454 онд цэрэглэн довтолсонд Эсэн дутааж яваад амь эрсдэв. Ийнхүү Алтан ургийн бус томоохон сурвалжтанууд дотоодын хямралдааныг дэврээн эзэн нь түшмэдээ хороох, түшмэд нь эзнээ егүүтгэх явдал газар авч Монголын нийгмийг тогтвортой бус байдалд улам бүр оруулсаар байв.

Энэ үед нэр нөлөө нь ихээхэн өссөн зүүн Монголын Харчин аймгийн сурвалжит ноён Болай тайш Тайсун хааны үр 8 –хан настай Махкурсыг 1454 онд хаан ширээнд суулгаж, өөрийн биеэ “Тайш” хэмээн өргөмжлөн хамаг эрх мэдлийг өөрийн гарт төвлөрүүлэв. Болай тайшийн оролцоотой энэ зурвас үед Монголын хаант төр нэгэн үе хүчирхэгжиж бэхжсэн гэж тэмдэглэгдсэн нь бий. 1464 -1465 оны орчим “Бага эзэн” Махкурс нэгэнт нас бие гүйцэж төрийн эрхийг гартаа төвлөрүүлэн ихээхэн бие даасан бодлого явуулахыг эрмэлзэх болсонд Болай тайш дургүйцэн 1465 онд Махкурс хааныг хөнөөжээ.
Энэ тухай сурвалж бичигт “Махкурс хаан найман жил хаан суугаад тахиа жил (1465 онд) тэнгэр болов ..... хаан үр үгүй. Тахиа жил долоон Түмэдийн Доголон тайжид хороогдов” хэмээн тэмдэглэгдсэн байна. Харин Хятад сурвалжийн мэдээгээр “Минши” –ийн 327 дугаар ботид “удалгүй аймшигтайгаар тэмцэлдэн Болай бээр Махкурсийг хорлож, Муулихай бээр Болайг алжээ” гэсэн байдаг ажгуу. Зарим сурвалжид Болайн шахалтаар Доголон тайж Махкурсыг хороосон хэмээн таамаглах нь бий.

Ийнхүү Махкурс, Болай нар үгүй болсноор Монголын тархай бутархай байдал дахин өрнөж, Их хаадаас гадна төрийн хэргийг хэрэг дээрээ мэдэж явуулж байсан нэр нөлөө бүхий түшмэд язгууртнууд олон болж, Уйгудын Бэгэрсэн тайж, түүний дүү Исмайл, Оннигуудын Муулихай ван нар их хүчирхэгжиж байсан бөгөөд Оннигуудын Муулихай ван Тайсун хааны Алтгана хатнаас төрсөн Молон тайж (1437 -1466) –ийг тэтгэн 1465 онд хаан ширээнд суулгажээ. Оннигууд аймгийнхан бол Чингис хааны отгон дүү Отчигин ноёны удамынхан ажгуу. Молон хаан, Муулихай ван нар бүх Монголыг захирч дайн дажингүй, эв найртай байж, хааны нэр сүрээр Муулихай вангийн хүч чадал улам бүр өсч байв.

Гэтэл “Гай газар доороос гахай модон дотор” -оос гэдэгийн үлгэр болж нэгэн өдөр Ордосын Мөнх, Солонгудын Хатабух нар хоёул Молон хаанд бараалхан “сонсохул Муулихай ван муу санаа өвөрлөн, хаан таныг хороож, эрдэнийн ширээг чинь булаахыг зэхэж байна, хичээгтүн. Махкурс хааныг үзсэнгүй юу? Та өнөөдөр хаан хэдий боловч чухал эрх ван Муулихайд бий. Нарийн чимээг сонсвол Муулихай ван /вангийн анд явааг мэдэн/ хаан таныг дайлахаар цэрэг авч айсуй” гэж хутган мэдүүлсэнд Молон ихэд цочиж “Би тийн явдал үгүй байтал ван юунд надад тэгж сэтгэх бөлгөө” хэмээсэн боловч бас сэрэмжлэн хүн явуулж нягтлуулахад хааны туршуул гэнэт их тоос дэгдэхийг үзэж, айн мэгдэж хаанд сөгдөн “Хаан эзэн минь Муулихай вангийн цэрэг үнэхээр нааш довтлон айсуй” гэж айлтгав. Ийнхүү Молон хаан шилмэл 300 цэрэг дайчлан Муулихай ванг угтан байлдахаар болов. Мөнх Хатабух нар хаанаас холдон явж Муулихай вангийн дэргэд очин “Молон хаан чамайг Самандай нэрт хатандаа тэлж муу сэтгэнэм, цэрэг дайчлан довтлохоор айсуй хэмээн” хатгасан ховын үг хэлэхэд, Муулихай ван “Би бээр Молон хаанд тус хийснээс биш хор хийсэнгүй. Гэнэт юунд довтлох билээ” гэж итгэж ядав. Хатабух “Чи үл итгэвээс туршуул илгээгтүн хэмээв”. Муулихайн туршуул өндөрт гарч харваас Молон хаан үнэхээр цэрэг дайчлан ирж явааг харжээ. Үүнийг үзээд Муулихай ван гурван дүүдээ цэрэг өгч Молон хааныг тосон байлдуулахаар илгээж, өөрөө сөгдөн мөргөж, тэнгэрт цацал өргөн:

“Дээд тэнгэр чи мэд
Дээд нь болох суут Богд чи мэд
Үрд чинь би сайн хийлээ
Үр чинь надад муу сэтгэнэм
Алтан ургийн Молон хаан
Албат болсон Муулихай ван хоёрын
Хар цагаан хоёрыг ялган сахих
Хайрлах зарлигаа та мэд” гэж айлдав.
Ийнхүү Молон хаан 1466 онд Муулихай вангийн гарт тэнгэрт халив. Молон хаан залгамжлах хүүгүй ажээ. Молон хаан Муулихайд алуулсныг хатан Мөнгөлдэй нь олж мэдээд, хааны онгон дээр ирж цацал цацаад:
“Хайран их төрийг эвдүүлсэн
Хамгийн эзэн, хаанаас минь хагацуулсан
Мөнх, Хатабух хоёр
Бүтэн их төрийг минь бүрэлгэсэн
Бүгдийн эзэн, хаанаас минь хагацуулсан
Мөнх, Хатабух хоёр гэж уйлан гашуудахад

Муулихай ван, даяар олон түмэн үүнийг сонсоод эзэн хаанаа хилсээр хороосноо мэдээд ихэд гашуудан гэмшиж Мөнх, Хатабух нарыг баривчлан хороов.
Молон хаанаас хойш Муулихай ван төр эзлэн суусанд Монголын ихэс дээдэс ялангуяа Алтан ургийнхны сурвалжит ноёд эрс эсэргүүцэн тэмцэх болов. Энэ үед Тайсун хааны өөр эхт дүү Мандуул (1426 -1479), Агваржин жононгийн ач “болох жонон” Баянмөнх, Уйгудын Бэгэрсэн, түүний дүү Исмайл нар ихээхэн хүчирхэгжиж хаан ширээний төлөө тэмцэл явуулах болов. Уйгудын ноёд сурвалжтанууд өөрсдийгөө эртний Брияадайн хөвүүн Шарайдайн хойчис гэх тул тэднийг бас Ихэрэд гэж нэрийддэг аж.

Тайсун хааны ор залгасан Махкурс, Молон нар цөм хальсанд Мандуулын дорд сайд нар цөм ... танаас өөр суурийг эзлэх хүнгүй та сууринд сууваас зохилтой хэмээснийг Мандуул зөвшөөрч түүнийг Хасардайн зоон дахь зуны өргөөнд хонин жил (1472 он) их ор суулгажээ. Мандуул хааны төрийн Их хатан Мандухай нэрт бөлгөө.
Мандуул хаан ор суумагц Монголын дотоод хямрал тэмцлийг намжааж, төр улсаа төвхнүүлэхийн төлөө “цэрэг морио тэгшлэн” юуны түрүүнд хаан ахын хөвгүүн Махкурсыг алсан ялыг асуун Долоон түмэд /7 отог/ -ийн Доголон тайжийг довтлон цохиж эрхэндээ оруулав. Улс орны амгаланг бодолцож Уйгудын Бэгэрсэнд Борогчин гүнжийг, Цэгүд аймгийн хошой тавнанд Эгшиг гүнжийг өгч төрийн ураг барилдахуй ёсоор эв найрыг эрхэмлэн Бэгэрсэнд улсын тайш өргөмжлөв.
Энэ үед Урианхайн хутагт Шүүстэй баатар Ойрадын голын мянганы Өгөөдэй тайбу, Харчны Булай, Сартуулын Баянтөр мэргэн, Баяндай ахлах зэрэг Ойрадын дөрвөн баатарын хамтаар Хархуцаг мэргэн тайжийн хүү Агваржин жононгийн ач Баянмөнхийг өөрийн охин Шихэрийн хамт хүргэж ирсэнд Мандуул ихэд талархан “Боржгоны үрс үл тасрах болтугай” гэж түүнд “болох жонон” цол шагнаж, Ойрадын дөрвөн баатарт “Дархан” цол соёрхож Урианхайн хутагт Шүүсийнхнийг үрийн үрд “хуримын бэлэг” шагнахаар тогтож “зайсан” ноён болгожээ.

Мандуул хаан, Болох жонон, Ойрадын дөрвөн баатартай хүч хамсран “Молон хааны учир хариу нэхье” хэмээн тохирч, Оннигуудын Муулихай ванг дайлахаар шийдвэрлэсэнд хорчны баатар Шүүстэйн хүү Өнөболд ван /ноён Болд ч гэж гардаг/ Мандуул хаанд золгож Есүхэйбаатар эцэг маань бүлгээ. Өэлүн эхээс Хасар, Хачун, Отчигин бид нэгэн хэвлийтэй бөлгөө. Манай эцэг Хасарыг эзэн Богд дагуулан Сочил эхээс төрсөн Бэгтэрийг хороож, Бэлгүдэйг дагуулав. Түүний өшөөгөөр эдүгээ Молон хаан хорлогдов. Түүний ялыг би асууя гэж цэрэглэн мордож Муулихай ванг дайлж, Молон хааны үед алдсан “Алт суулгасан болд дуулга” –ыг авч ирэв. Ийнхүү “Хавт Хасарын хойчис /үр/, хааны үрд /төрд/ бас нэг тус хүргэсэн нь энэ” гэж түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ.
“Болох Жонон” Баянмөнх Мандуул хаанд хүч хавсран, эрх мэдэж “Зүг зүг туг хийсгэн” бутарч сарнисан Зүүн Монголын ноёдыг хураамжлан зургаан түмнийг төвшитгөж, хаан, жонон хоёр эв эеэ нэгтгэж дотоодын самууныг дарж, ард олныг амар жимэр болгожээ. Гэтэл Уйгудын Исмайл, Даян өндөрийн харуулын захирагч Дэргэн хан хоёр хамсан Бэгэрсэнг хороож улмаар Мандуул хаан, “болох жонон” Баянмөнх хоёрын эсрэг томоохон эвсэл байгуулан тэмцэж эхлэв.
Мандуул хаан, “болох жонон” хоёрын хооронд зөрчил үүсэн, эвдрэлцсэн учрыг түүх сударт нарийн тодорхойлж тэмдэглэн үлдээжээ.
Энэ тухай сурвалжид тэмдэглэснийг товчлон өгүүлбэл:
Нэгэн өдөр Халиугчны Хонхули гэгч хааны ордонд ирж бараалхах үед Мандуул хаан: Би хаан суугаад Боржигон овогтныг дахин мандуулав ... олон улс одоо юу хэлэлцнэм хэмээсэнд

Хонхули: Мандуул хаан ор сууснаар манай төр тогтуун болов гэж хэлэлцнэм ..... бас.....бас “болох жонон” хааныг хорлож, хатан Юнгэнийг чинь авъя гэнэм гэж хэлэлцэж байна хэмээн” ховын үг зөөжээ. Хожимын өдөр хаан, жонон хоёр Хонхулийн үгийг хэлэлцэж, биднийг завсардуулах муу ухаан сэджээ гэж Хонхулийг барьж “Төрөл дотор золбин үг гаргаж, төр гүрнийг хагацуулахыг оролдов” гэж ял тулган хошууг нь огтолж шийтгэв.
Гэвч энэ самуун оролдлого үүгээр дууссангүй Исмайл тайж хаанд ирж “Хонхулийн үг үнэн байх магад. Хаан баахан хүнд шийтгэжээ. Жононд туршуул илгээж байдлыг асуу” хэмээн ятгаад ордноос гарч жононгийн өргөөнд очоод мөн л “Би Мандуул хаанд очив. Хаан Хонхулийг шийтгэснээ гэмшиж, чамайг муу сэтгэнэм” гэсэнд Болох жонон: Гэмгүй хүнд хаан муу сэтгэнэм гэдэгийг би итгэхгүй байна гэсэнд, Исмайл: “Жонон та хичээхтүн, тун удахгүй туршуул ирэхийг үзэх буй заа” гээд оджээ.
Үүний дараа удалгүй Мандуул хаанаас “ Салхи үгүй бол давалгаан үл болох буй заа гэдэг. Болох жонон дүү чухам юу ямар санаа агуулж буйг мэдъе” гэж туршуул илгээв гэсэнд жонон Исмайлийн үгийг санаж “Хаан ах намайг үл итгэнэм. Надад муу сэтгэнэм хэмээх нь үнэн буй заа” гэж бодоод хар цагаан дуугүй зайлж оджээ.
Элч ирж учрыг мэдүүлмэгц мандуул хаан ихэд хилэгнэж “Бодвоос над муу сэтгэх нь үнэн аж. Би нуган үргүй билээ. Намайг үгүй болсон хойно, хатан бэргэд, хамаг улс үүнийх билээ. Гэтэл өнөөгөөс яаран хэт санах нь муу байнам” хэмээн цэрэг дайчлан Исмайлийг дуудан ирүүлж жононг барьж ирэхтүн гэж зарлиг буулгав.
Загатнасан газар маажив гэгчээр Исмайл ихэд баясан цэрэг авч жононгийн зүг өдөр шөнөгүй довтлон одов. Болох жонон үүнийг мэдээд “Би юуны учир ийм заяа муутай төрөв. Өлгийтэй ахуйгаас минь эхлэн аюул дагаж, одоо ч Мандуул авга маань юуны учир амар суулгах үгүй болов” хэмээн зайлан зугатаж ганц төрсөн үр Батмөнхийг Балгачны Бохойд өгч асруулан Шихэр хатны хамт зугатан яваад Юншээбүүгийн Цагаан, Төмөр, Мөнгө, Хар Боди нарын гарт тэнгэрт халив. Энэ тухай хожмын түүхч

Цэмбэл гүүш:
“Улс ардыг хутган салгахуйд хичээгч хүмүүн
Ураг, амраг дотно нөхдийг тараамуй
Урсгал усан үргэлжид довтлон цохилж
Ургаа хаднаа ч ором гарган хагалъюу
Хүйтэн хожуулаар галыг хөндвөөс
Хүрхрэн бүхий галыг сөнөөмү
Хөвхүй, мэрхүй ардыг үйлэнд түшвээс
Хур улсыг зовоо юу” гэж халаглан бичсэн нь буй.
Мандуул хааны хүчин буурч, насан өтөлж, өвчин хуучинд дарагдан доорхи түшмэд ноёд нь тус тусдаа туг хийсгэн салсан үед Мандухай сэцэн хатан олон жил үргэлжилсэн ихэс дээсийн самуун байдал, дотоодын хямралыг зогсоож, хааны эрх мэдлийг сэргээхийн төлөө хүчлэн чармайж, долоохон настай Батмөнхийг хааны ор суулгаж, өөрийн биеийг үл огоорон төрийн хэрэгт зольсноор Монголын төр дахин сэргэн мандах эхлэлийг тавьж чадсаныг түмэн олон уншигч авхай нар бэлхнээ мэдэх бөлгөө. Унасан төр, алдарсан улсыг сэргээсэн Батмөнх Даян хааны үе шиг Монгол орон маань мандан бадрах болтугай.

Уншигч таныг залхааж урт удаан нуршсан энэхүү бичвэр бол үлгэр домог ч биш, хэн нэгний санаанаасаа зохиосон зүйл ч биш, Монголын төрийн түүхэнд олон олон авилгач, зусарч бялдууч түшмэдүүдийн үлдээсэн хар мөрөөс зөвхөн хаантай холбоотой цөөн ганц хоёрыг нь тэмдэглэн үлдээсэн нь энэ бүлгээ.
Хоёрыг харгалдуулж хоорондоос нь эрх мэдэл, эд хөрөнгө, албан тушаал завшигч зальхай авилгач түшмэдүүдийн хорон санаа улс орныг өнөө хэр сүйрүүлж, өрх гэрт орж ирж байна. Зөвхөн ганц жишээ дурдъя. Ээж аав хоёр нь Солонгост ажилладаг “хоёр пацан” аавынхаа ээж буюу авга эмээ дээрээ асрагддаг байв. Нөгөө хоёр нэг өдөр ээжийнхээ аав буюу нагац өвөө дээрээ ирж авга эмээ нь огт махан хоол өгөхгүй байна гэж хов /зарга/ мэдүүлжээ. Нагац өвөө үнэмшиж, Солонгос уруу утас цохиж охиндоо хадам эх нь хоёр хүүхдэд нь махан хоол өгөхгүй байгаа тухай хэлжээ.
Бэр нь хадам ээж үрүүгээ утасдаж сар бүр мөнгө гуйвуулсаар байхад хоёр бяцхан үрд нь хоол унд өгөхгүй байгаа талаар зэмлэж аашилж, харааж загнажээ. Унтах нойр идэх хоолоо хасан байж ганц хүүгийнхээ удам залгах үрсийг алган дээрээ бөмбөрүүлэн аль амттай болгоноо өгч асарч байсан авга эмээ нь бэрдээ голдоо ортлоо гомдож, цухалдахдаа ухаан алдан унаж амь насаа алдах шахжээ.

Зулгуйч түшмэдүүдийн хоёр нүүртэй хорон санаа Монголын төрийг доройтуулж, өрх гэрийг ч хордуулж байна.

2010.09.09

БӨХ ГҮНЖ БУЮУ ХОТОЛ ЦАГААН ГҮНЖИЙН ДОМОГ

2010 оны 9-р сарын 05, Ням гариг, 20:52

С.Отгонбаяр

"Монголын их хатдын Нууц Товчоо" номын зохиолч Жэк Уотерфорд саяхан Монголын эзэнт гүрний үеийн гүнжийн талаар бичсэн нийтлэлийг уншигч та бүхэнд хүргэж байна. Энэ эрхэм "Чингис хаан: Орчин цагийн дэлхийг үүсгэн байгуулагч" номоо дэлхийн 20 хэлнээ хөрвүүлэн хэвлэсэн бөгөөд түүнийг Монгол Улсын Засгийн газар 2007 онд "Алтан гадас" одонгоор шагнаж байжээ.Чингис хаан 1206 онд Монголын эзэнт гүрнийг байгуулсан цагаас хойш Наадам гэж нэрлэсэн үндэсний баярыг жил бүр уламжлал болгон зохион байгуулж, эрчүүд бөх барилдан хүч бяраа үзэх болжээ.
Монгол бөхчүүд цээж хэсэг нь ил гарсан урт ханцуйтай хантааз өмсөн барилддаг аж. Энэ нь өрсөлдөгч бөх нь эрэгтэй хүн гэдгээ илтгэн харуулсан утгатай өмсгөл юм. Барилдаад дийлсэн бөх болгон гараа дээш өргөн шувууны элэн халин нисч буй хөдөлгөөн хийдэг. Энэ хөдөлгөөн нь ялагчийн хувьд ялалтын бүжиг болохоос гадна Монголын түүхэн дэх хүчирхэг эмэгтэй тамирчинд хүндэтгэл үзүүлж байгаа нь энэ аж. Бөх гүнж буюу нэг ч эрд унаж байгаагүй энгүй хүчтэй гүнжийн түүх байдаг юм.

Монголын эзэнт гүрний Хайду хааны охин, Чингис хааны тав дахь үеийн удам угсааны гүнж Хутулан буюу Хотол Цагаан 1260 онд төржээ. Хубилай хаан Хятадын соёл бүхий тансаг амьдралыг илүүд үзэж байсан бол Хутулун гүнж суурин иргэншлийг тийм ч сайшаадаггүй байжээ. Хутулун гүнж эрүүл чийрэг, биерхүү байсан учир эрийн гурван наадмын төрөл болох бөх, хурдан морь, нум сум харвах тэмцээнд хүч бяраа үздэг байв. Үүнээс гадна баатар эрсийн морьт тулаан зэргийг ихээр сонирхдог байжээ.

Монгол бөхчүүд биеийн жин, хэмжээнээс үл харгалзан хоорондоо барилддагаас гадна барилдах талбайн хувьд хязгаар байдаггүй. Хоёр өрсөлдөгч бие биенийхээ тохой болон цээжин биеийг түрүүлж газар хүргэсэн нь түрүүлдэг уламжлалтай. Жижиг болон ур чадвар муутай бөхчүүд багахан хугацаанд л өрсөлдөгчдөө ялагддаг бол хүч тэнцүү бөхчүүд бие биенийхээ гарыг хориглон барьц өгөхгүйн тулд тэмцэлдэн нэгнийгээ газарт унагаах хүртэлх тэдний тэмцэл хоёр бух, заан ноцолдож байгаа мэт харагддаг.

Хутулун гүнж 14 ахтай бөгөөд тэрбээр хүдэр чийрэг ах нартайгаа ноцолдон өсч, тэднийг хүч бяраар дийлэхийн тулд багаасаа л тэдэнтэй өрсөлдсөөр иржээ. Нас биед хүрсний дараа гүнж олон нийтийг хамарсан тэмцээнд оролцох болж, бөхөөр түүнийг дийлэх хүчтэй эр ховор болжээ. Үүнээс гадна тэрбээр ялагдсан бөхчүүдээсээ морь авч, эд хөрөнгө нь ч нэмэгджээ. Эцэстээ Хутулун гүнжийн малын тоо толгой эзэн хааны малын тоотой тэнцэхээр их болжээ. Хутулан гүнж өөрийг нь унагасан бөхтэй гэрлэнэ гэж зар түгээн харин түүнтэй барилдаад ялагдсан бөхөөс 100 адуу авсаар ийнхүү малын тоо толгой нь 10 мянга гаруй болтлоо өсөн үржжээ.

Монголын овог, аймгуудын дунд Хутулун гүнжийн нэр хүнд түгэн дийлдэшгүй дархан аварга хэмээн цоллогдох болжээ. Хутулун гүнж хүч бяраараа олны хүндэтгэлийг хүртсэнээсээ гадна эцэг Хайду хааны цэргүүдийг удирдан тулаанд орж, ялалт байгуулж байжээ. Түүний эцэг Хайду хаан Хубилай хааны бодлоготой төдийлөн санал нийлдэггүй байжээ. Хутулун гүнж хосгүй чадвартай байсан тэрбээр цорын ганц нь байгаагүй аж. Монгол эмэгтэйчүүд бүгд л эрчүүд шиг моринд гарамгай, нум сум сайн эзэмшсэн байжээ. Эмэгтэйчүүд гар тулаанаас илүү зэвсэг барьсан тулаанд илүү сайн байв. Нум сум харвах хэдийгээр биеийн хүч их шаарддаг ч дайнд гол үүрэг гүйцэтгэдэг. Эртний монгол охид багаасаа л нум сум харвах сургуулилт хийдэг байжээ. Нүүдэлчин монголчууд хөвгүүн охин гэлгүй тэдэнд нум сум харвахыг заадаг байв. Учир нь хүүхдүүд малаа хариулж байхдаа гадны халдлагаас эд хөрөнгөө хамгаалахад энэ чадвар тус болдог байжээ. Хөвгүүд голчлон тэмээ, адуу зэрэг том биетэй малаа хариулдаг бол охид хонь, ямаа гэсэн жижиг малаа хариулдаг байв. Гэхдээ том бод
малаас илүү жижиг бог мал руу чоно халдах нь их байсан учир охид илүү их хамгаалалт хэрэгтэй байжээ.

Хутулун гүнж, тулаан болон спортын аль алинд амжилт гаргаж байсан бөгөөд түүнийг дийлэх эр гарч ирэх хүртэл хүнтэй суухгүй гэсэн хэвээр байжээ. Түүнтэй суухыг хүссэн олон эрчүүд мөрийнд тавьсан адуугаа алдахаас гадна эмэгтэй хүнд унан нэг ёсондоо нэр төрөө гутаадаг байсан аж. Улмаар түүнийг дийлэх эр гарч ирээгүй учир Хутулун гүнжид атаархагчид худал цуу яриа дэгдээн гүнж эцэгтэй цус ойртсон гэж яриа дэгдээсэн байна. Эцгийнхээ нэр хүндийг сэвтээхгүйн тулд Хутулун гүнж аавынхаа итгэлт хүмүүсийн дундаас эр нөхрөө сонгон түүнтэй барилдахгүйгээр гэрлэжээ. Тэрбээр хүнтэй суусан ч гэлээ гүнжийг дийлэх хүчтэй бөх тодроогүй байлаа.

Хутулун гүнж бөхийн дэвжээнд ч тулааны талбарт ч үргэлж ах нараасаа илүү байсан. Хайду хааны хувьд ч гүнж хамгийн хайртай хүүхэд нь байв. Түүнчлэн тэрбээр 1301 онд өөд болохоосоо өмнө Хутулун гүнжийг хаан ширээндээ өргөмжлөх хүсэлтэй байжээ. Харин түүний ах нар үүнийг эсэргүүцдэг байв. Гүнжийн хувьд тэрбээр хаан ширээнээс илүү цэргийн жанжин болохыг илүүд үзэн ах Оруны улс төрийн бодлогыг дэмжин ажиллахаар болжээ. Тэд тийм ч удаан хамт ажиллаагүй бөгөөд Хутулун гүнж 1309 онд 45 насандаа өөд болжээ. Түүний үхлийн талаар тодорхой тайлбар байдаггүй учир улс төрийн хуйвалдааны улмаас амь насаа алдсан гэж ярьдаг байна.

Марко Поло болон лалын орны зарим түүхэнд Хутулун гүнжийн талаар дурсан ярьсан байдаг ч түүхийн манан будан түүний тухай түүх бараг мартагдан алга болжээ. Харин XVIII зуунаас эхлэн энгүй хүчтэй бөх гүнжийн тухай түүхэн яриа сэргэжээ. 1710 онд Францын эрдэмтэн Франсуа Питис де Ла Крой Монголын эзэнт гүрний удирдагч Чингис хааны тухай анхны намтар цадигийг хэвлэх үедээ Азийн утга зохиолын сэдэвтэй олон ном, домог яриа гаргажээ. Түүний бүтээлийн хамгийн шилдгийн нэг нь Хутулун гүнжийн түүхээс үүдэлтэй зохиол юм. Тэрбээр зохиолдоо Хутулун гүнжийг Алтан хааны 19 настай Турандот буюу турк охины дүрээр дүрслэн гаргасан байна.

Энэ зохиолд Хутулун гүнжийн бөх барилдах эр нөхрөө сонгох хүсэлтийг нь өөрчлөн гурван оньсого болгон өөрчилжээ. Үүнээс гадна Хутулунд унасан бөхчүүд мөрийнд тавьсан адуугаа алддаг байсан бол жүжгийн зохиолд Турандоттой суухыг хүссэн эрчүүд гурван оньсогыг тааж чадахгүй бол амиа өгдөг аж. Энэ зохиолоос тавин жилийн дараа Италийн нэрт зохиолч Карло Гоззи мөн энэ зохиолоор уран бүтээл туурвин Фредрих вон Шиллер энэ зохиолыг герман хэлнээ хөрвүүлж, Хятадын гүнж Турандот жүжгийг 1802 онд Иоханн Вольфганг вон Гоете Германы Веймар хотын театрын тайзнаа найруулан үзэгчдийн хүртээл болгожээ.

Үүнээс бараг нэг зууны дараа Италийн хөгжмийн зохиолч Гиасомо Пуччини Турандот дуурь дээр 1924 онд өөд болох хүртлээ ажиллажээ. Түүний зохиол нь баатарлаг эмэгтэй бус хайртай хүнээ насан туршдаа хайсан эмэгтэйн түүнийг өгүүлжээ. Пуччинигийн найруулсан Турандот уг уран бүтээлчийн хамгийн шилдэг бүтээлийн нэг болсон бөгөөд энэ дуурийн жүжигт өөрөөсөө дорд гаралтай эрэгтэйтэй суухаас татгалзаж буйг эмэгтэйн түүхийг өгүүлсэн байна.

Өнгөрсөн түүх бидэнд хүмүүсийн сэтгэл зүрхэнд хоногшин үлдсэн хэн нэгийг эргэн сануулдаг билээ. Өрнөдийн соёлд Хутулун гүнжийн домог бардам эмэгтэйн түүх болон үлджээ. Харин монголчуудын хувьд тэрбээр энгүй хүчтэй эмэгтэй бөх, эрэлхэг баатар эмэгтэй гэдгээр үлдсэн юм. Монгол бөхчүүд ялах болгондоо ялалтын бүжгээ хийж байгаа нь Монголын түүхэн дэх аугаа эмэгтэй бөхөд хүндэтгэл үзүүлж байгаа юм. Монгол бөхийн уламжлал болон дуурийн жүжгийн аль аль нь дэлхийн түүхэн дэх хамгийн аугаа тамирчин эмэгтэйн амьдралыг дүрслэн харуулж байгаа билээ.

ЭНЭ ӨДӨР ДОНЫН ДМИТРИЙ ТОХТАМЫШ ХААНЫГ ХАМГААЛАН ТУЛАЛДЖЭЭ

2010 оны 9-р сарын 07, Мягмар гариг, 20:14

"630 жилийн өмнөх түүхт тулалдаан"

С.Энх-Амар

1380 оны 9 дүгээр сарын 8-нд өнөөгийн Туль муж дахь Дон мөрөн болон Непрядва голын хооронд орших Куликовын талд Мамайн тэргүүлсэн Алтан ордны цэрэг, Москвагийн ван Дмитрий / Донын дмитрий хэмээн алдаршсан/ тулалджээ.

14 дүгээр зууны жараад онд Орос дахь Москвагийн ханлиг болон Алтан ордны улс дахь узурпатор /ёс бусаар хаан ширээг булаан авсан/ Мамайн хүчирхэгжилт бараг нэгэн цаг үед быолсон бөгөөд Алтан ордны улсад Мамайг хүчирхэгжин өндийхөд оросын вангууд ихээхэн тус болжээ. Тэд Мамайн өрсөлдөгч Тагайг 1365 онд, харин 1367 онд Булат-Темирийг ялснаар түүний замыг нь засч өгсөн гэж болно.

1376 онд Ижил мөрний зүүн эргээс Мамайд хүчин зүтгэхээр ирсэн Хөх ордын хаан Арапша нь Новосилийн ванлигийг хоослон цөлмөөд Ока мөрнийг гатлан ирсэн Москвагийн ванлигийн цэрэгтэй тулгарахаас зайлсхийсний эцэст 1377 онд Москва-Суздалийн ванлигийн хамтарсан цэргийг Пьяна гол дээр бут цохин Нижегород болон рязанийн ьанлигийг хоосруулжээ.

Харин дараа жил нь 1378 онд Мамай Москвагийн ванлигийн ван Дмитрийтэй шууд тулгаран эрэгчин эмэгчнээ үзэхээр шийдсэн авч түүний ноён Бегичийн цэрэг Вожа гол дээр салам ялагдах нь тэр. Мамай Рязанийн ванлигийг дараа нь хоослон цөлмөсөн боловч 1378-1380 онд ижил мөрний доод урсгал хавийн газар нутгийг Тохтамышд алдсан байна.

1380 оны 8 дугаар сарын 15-нд Коломно хотод оросын ванлигуудын цэргийн цугларалт зарлагдсан байжээ.Зүүн хойд Оросын бүх газар нутгаас цэрэг ангиуд энэ газрыг зорин цувж байв. Суздаль, Тверь, Смоленскийн их ванлигуудын цэрэг ч иржээ.

Ийнхүү орос-татарын зэвсэгт мөргөлдөх болсон шалтаг нь Мамайн зүгээс урьд нь Жанибекийн үед төлж байсан хэмжээнд хүргэн татвараа нэмэн төлөхийг шаардахад нь Дмитрий түүнд татгалзсан хариу өгсөн явдал гэнэ.

Мамай нь литовын их ван Ягайлотой хүчээ нийлүүлэн Москватай тэмцэхийн тулд Ягайлотой Ока голын зүүн эрэгт 9 дүгээр сарын 14-нд нийлэхээр тооцоолсон байна. Энэ нь Дмитрий өмнө нь 1373 болон 1379 онуудад Ока голын хойд эрэгт хамгаалалтын байр эзлэн тус голыг гатлахаасаа болгоомжилно хэмээн үзсэнтэй холбоотой аж.
Гэтэл Дмитрий нь өрсөлдөгчдөө ийнхүү нэгдэн нийлэхээс болгоомжлон 8 дугаар сарын 26-нд Ока голыг гатлан Рязанийн нутаг дэвсгэрт хүрэлцэн иржээ. Ийнхүү Ока голыг гатлах шийдвэр нь зөвхөн Мамайн хувьд санамсаргүй хэрэг болсонгүй гэнэ. Дмитрий Ока голыг гаталсан гэсэн мэдээг оросын хотууд гарцаагүй үхэл рүүгээ хийсэн алхам хэмээн дүгнэж, асар их уй гашууд дарагдсан гэдэг. "Москвад, Переяславльд, Костромд, түүнчлэн Владимир төдийгүй оросын бүх хотуудад Их ван Дмитрий Ока голыг гатлан одсон гэсэн мэдээг дуулаад Москва болоод бүхий л Орос газрыг агуу их уй гашуу нөмрөн авч, гашуун нулимсаа урсган, гашуудан уйлалдах нь сонсдов".

Хамгийн сүүлийн мөчид Новогородчууд их вангийн цэрэгтэй ирж нийлэлдлээ.Оросын цэргийн тооны талаар оросын түүхийн сурвалжуудад бичихдээ Москвагийн ванлигийн 100 мянган цэрэг, түүний холбоотнуудын 50-100 мянган цэрэг цугларсан хэмээжээ. Харин "Мамайгийн тулааны тэмдэглэл"-д 260 мянга эсвэл 303 мянга ч хэмээн дурдсан байдаг бол "Никоновын он дарааллын бичиг"-т 400 мянга ч гэж дурдсан нь бий. Гэтэл нэлээд хожуу үеийн судлаачид Дмитрийн тугийн доор 50-620 мянган цэрэг л цугларсан байх боломжтойгоос шууд Москвагийн цэрэг нь зөвхөн 20-25 мянга байсан ч гэж үздэг аж.
Харин Мамай хэдэн цэрэгтэй байсан бэ? Мамайгийн зөвлөх шадрууд нь түүнд ийнхүү зөвлөсөн гэсэн үг байдаг. "Чиний орд улс хоосорч, хүч чадал чинь суларлаа. Гэвч чамд арвин их баялаг байгаа тул Генуй хотынхон /италичууд/, черкес, ясууд болон бусад ард түмнүүдийг хөлслөе" хэмээж гэнэ. Мөн хөлсний цэргийн тоонд лалууд, буртасуудыг ч нэрлэсэн байдаг аж. Өөр нэгэн мэдээгээр бол Куликовын тал дахь Мамайн цэргийн цөмийг Генуй хотын хөлслөгдсөн явган цэрэг бүрдүүлж, харин морин цэрэг нь жигүүрүүдэд жагссан гэжээ. Бас Генуй хотоос хөлслөгдсөн цэргийн тоо 4000 мянга байсан бөгөөд тэд хөлсөндөө Судакаас Балаклава хүртэлх Крымийн эрэг нутгийг авсан гэдэг аж.

Тэр цаг үеийн Алтан ордны улсын цэргийн тоо толгойн талаар 3 түмэн цэрэгтэй байсан / 1362 онд Хөх Усанд болсон тулаан болон Куликовын тулааныг Мамай нь толгод дээрээс 3 түмтийн ноёнтойгоо ажиглан харж байсан гэсэн мэдээ/, эсвэл 4 түм / 1340 онд Галиц руу хийсэн Узбекийн довтолгоон/, 5 түмэн / 1328 онд Тверийг эзлэн сөнөөсөн болон 1378 оны Вож гол дахь тулаан/ цэрэгтэй байсан гэсэн 14 дүгээр зууны үеийн мэдээ байдаг. Гэтэл Мамай нь улсынхаа зөвхөн баруун хагаст л ноёрхож байсан бөгөөд Вож гол болон Куликовын тулалдаанд бараг бүх цэргээ алдсан гэдэг. Харин 1385 онд Тохтамыш нь Тавриз руу довтлохын тулд Алтан ордны улсын бүх нутгаас ердөө л 90 мянган цэрэг хуралдуулж чадаж байсан гэх. Гэтэл дээр дурдсан "Мамайн тулааны тэмдэглэл"-д тэрбээр 800 мянган цэрэгтэй байсан гэсэн нь асар хэтрүүлсэн тоо гэдэг нь ойлгомжтой юм.
Тулалдаан болсон Куликовын тал нь Дон болон Непрядва голын хооронд оршино. "Мамайн тулааны тэмдэглэл"-д дурдсанаар бол орос цэргүүд Исус Христийн хөрөг бүхий хар тугийн доор жагссан гэнэ. Харин 8-ны өдрийн өглөө ихээхэн манантай байснаас 11 цаг хүртэл орос цэргүүд бүрээ бишгүүрээр хоорондоо харилцан жагссан хэвээр хүлээв гэнэ. 12 цагт монголчууд Куликвын талд гарч ирснээр толгойн хэд хэдэн анги мөргөлдсөний дараа татар монгол Челубей / Телебей ч гэдэг/ Тройц-Сергиевийн сүмийн лам Александр Пересвет хоёрын алдарт ирүүл тулаан болсон байна. Тэд хоёулаа биесээ хөнөөсөн хэдий ч Пересветийг морь нь оросын цэргүүдэд хүргэсэн бол Челубей нь эмээлээсээ ховхрон унаснаас тулааны газартаа хоцорсон байна.

Тулаан маш ширүүн болсон тул шастир судруудад бичсэнээр бол "хүүрээр дүүрсэн тул морьд урагшилж чадахгүй байсан гэжээ. Монголчууд оросын зүүн жүгүүр рүү эрчимтэй дрвтолсноор тэд тэссэнгүй ухарснаас гол хүчнээсээ тасран Непрядва гол руу зугтаажээ.татарууд тэднийг мөрдөн хөөснөөр оросын гол хүчний ард нь гарах аюул үүсч, оросуудын жагсаал эмх цэгцээ нэгэнт алдаж голд шахагдсан аж. Зөвхөн баруун жигүүрт л оросууд монгролчуудын довтолгооныг тэсч тогтоож байв. Харин мөрдөн хөөсөн монголчуудын араас отож байсан оросын морин цэрэг довтолсноор тулалдааны үр дүнг шийдвэрлэж орхижээ. Монголын морин цэрэг голд шахагдан улмаар устгагдсан байна.

Алсаас тулааныг харж зогссон Мамай бүгэж байсан оросын цэрэг довтлон тулааны хувь заяаг шийдвэрлэмэгц цөөн цэргийн хамт ухран зугтав. Иймээс удирдлагагүй болсон татарууд ч дутаан оджээ. Шастир судр уудад татаруудын хохирлыг хэт ихэсгэн бичиж, 800 мянга бүүр 1,5 сая ч хэмээсэн нь ч бий.

Алтан ордны улсын гол хүчийг бут цохисон нь түүний цэрэг болон улс төрийн гоёрхолд ноцтой цохилт болжээ. Куликовын ялалт нь Москвагийн дорнод славянчуудын нэгдэн сэргэлтийн зохион байгуулагч, үзэл санааны төв болох байр суурийг бэхжүүлж өгчээ. Харин Алтан ордны улсын хувьд гэвэл энэ ялагдал нь ердөө л Тохтамыш хан гэсэн цор ганц захирагчийн эрх мэдэл дор нэгдэн хүчирхэгжих үндэс нь болсон байдаг. Мамай нь Крым орж үлдэгдэл хүчээ нэгтгэн эргэж Орос руу довтлохыг санаархсан боловч Тохтамышид бут ниргүүлжээ. Куликовын тулаанаас хойш Орд Орос орон руу довтолсоор байсан бөгөөд ердөө хоёр жилийн дараа 1382 онд Тохтамыш Москваг дахин шатаан түймэрдсэнээр оросууд нөгөө л өгөхгүй хэмээн эсэргүүцэн тэмцэж байсан татвараа дахин төлөх болсон билээ. Түүнээс бараг хоёр зууны дараа ч бүүр Догшин Иваны үед ч Крымийн Орд 1571 онд Москваг шатааж байлаа.

Оросын нэрт түүхч С.М.Соловьёв Азийн ээлжит довтолгооныг зогсоосон Куликовын тулалдаан нь ач холбогдлоороо 451 оны Каталауны тал дахь тулалдаан болон 732 оны Пуатьегийн тулалдаан баруун европын хувьд ямар ач холбогдолтой байсан шиг үүргийг дорнод Европт үзүүлсэн хэмээн дүгнэсэн байдаг.

Харин Л.Н.Гумилёвын Евроазийн хандлагыг баримтлагчид Мамайг / түүний цэрэгт Крымаас ирсэн италийн Генуй хотынхон тулалдаж байсан/ дайсагнагч баруун Европын худалдаа болон улс төрийн ашиг сонирхлыг илэрхийлэгч гэж үзсэн бөгөөд харин Москвагийн цэрэг нь Алтан ордоны улсын цор ганц хууль ёсны захирагч Тохтамышийг хамгаалан туллалдсан гэж үздэг ажээ.